Әпсана – халықтың наным-сенімінен, арман-қиялынан туған прозалық жанрдың бірі, шындық пен қиялдың элементтерін пайдалана отырып, белгілі бір тарихи оқиға немесе атақты тұлға, я болмаса топоним жайында көркемдей баяндайтын әңгімелер.
Халық прозасының бұл жанры үш түрге бөлінеді:
- а)mapuxu-мекендік әпсаналар
- ә) әлеуметтік-утопиялық әпсаналар
- б) діни-кітаби хикаяттар.
Аңыз әңгімелердің мазмұн желісіне уақыт өте арман-қиялдан туған элементтер араласып, әпсанаға айналады. Сондықтан да әпсана кейіпкерлері ерекше жандар ретінде бейнеленіп, небір ғажайып оқиғалардың ортасына түседі .
Тарихи-мекендік әпсаналар кей жағдайда ежелгі мифтен де тарайды. Жер-су, мекен тарихын баяндайтын әпсаналардың сюжеті коп жағдайда сол тектес аңыздар сюжетіне ұқсатылып, қиялдан туады. Мәселен,«Тоқпанның балалары», «Айнақ көл», «Ыстық көл», «Қара жігіт», «Өгіздің терісі», «Қызылкеніш ордасы» сияқты әпсаналар осы негізде пайда болған .
Бұлармен салыстырғанда әлеуметтік-утопиялық әпсаналар болмысты, өмірдің көкейкесті мәселелерін молырақ әрі айқынырақ қамтиды. Мұнда халықтың бақыт туралы, жақсы өмір жайлы арман-аңсары анық көрінеді де, кейіпкерлер дәріптеле суреттеледі. Ертеде, есте жоқ кезенде «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заман болған деп басталатын мұндай әпсаналарда елдің әлеуметтік қиялы, бақытты ғұмыр жөніндегі түсінігі қоғамның бір тарихи кезендерінде жаңғырып отырады да, утопиялық пайымдарға ұласады. Алтын Орда мен Ноғай Ордасы ыдырап, ел күйзелген тұста «Жерұйықты іздеген туралы, содан соң XVIII ғ.-да Өтегеннің Жиделі Байсынды іздегені жайындағы әпсаналар осының айқын айғағы . Бұл әпсаналарда бас кейіпкер барынша дәріптеліп, құтты қоныс алыста, табылмайтын жұмақ болып бейнеленеді. Әпсананың тақырыптық ерекшеліктерімен өзгешеленетін тағы бір түрі - діни-кітаби хикаяттар. Мұнда исламның ұстанымдары уағыздалып, Құран мен Інжілдің сюжеттері пайдаланылып, пайғамбарлар мен әулиелер жөнінде әңгімеленеді. Мұнда да ескілікті және жаңа исламдық мифологияның белгілері қатар жүреді .
Әпсана (парсы, апсанс - аңыз, араб, хикаят - әңгіме) - қазақ фольклорлық прозасының жанры. Бұл терминді орыс, Еуропа әдебиеттерінде қалыптасқан "легенда" (лат. legenda) - ұғымының баламасы ретінде қазақ фольклортануына С.Қасқабасов енгізген. Әпсана - бағзы бір замандарда болыпты-мыс делінетін оқиғаларға немесе пайғамбардың, әулие-әнбиелердің ғажайып істерін баяндайтын діни сюжеттерғе негізделген, сондай-ақ нақтылы тарихи, кітаби дерек, тиянағы жоқ, таза қиялдың жемісі ретінде туған, фольклорлық прозаның көркемдік сипаты мейлінше қанық үлгісі. Әпсанадан аңызға да, мифке де, ертегілерге де тән жанрлық белгілер бірдей ұшырасады. Оқиғаның тым көне, архаикалық сипаты белгілі бір идеялық, тақырыптық бағдарды діттейтін сюжеттік-композициясын шарттылықтың басымдылығы, көп нұсқалық - әпсананың негізгі ерекшеліктері әпсана шартты түрде тарихи-мекендік, діни-кітаби, әлеуметтік-утопиялық деп үшке бөлінеді. Тарихи-мекендік әпсана есте жоқ ескі дәуірде өткен оқиғалар, тарихи тұлғалар жайына арналады (Ескендір Зұлқарнайын, Қызыр, Қорқыт туралы әпсана). Діни- кітаби әпсана құран хикаяларын мазмұндап, әулиелердің тағдыр-талайын, тіршілік тауқыметін, т.б. өзек етеді (Мысалы: Аюп, , Әзірет Әли, Нұх, т.б. туралы әпсаналар). Ал әлеуметтік-утопиялық әпсаналар халықтың тәңірі қалаған абат мекен Жеруйық хакындағы ой-арманынан туындайды (Асан қайғы, Абат, Өтеген батыр іздейтін Жерұйық, Жиделі-Байсын туралы әпсаналар).
Дереккөздер
- Потанин Г.Н.В юрте последнего киргизского царевича // Русское богатство, 1896. №8
- Джетбысбаев П. Хорхут Аулие // ТВ., 1899. №22
- Степной А. Дети Токпана // Закаспийское обозрение. 1900, №235
- Жубанов А. Струны столетий. Алма-Ата, 1958
- Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әpsana halyktyn nanym seniminen arman kiyalynan tugan prozalyk zhanrdyn biri shyndyk pen kiyaldyn elementterin pajdalana otyryp belgili bir tarihi okiga nemese atakty tulga ya bolmasa toponim zhajynda korkemdej bayandajtyn әngimeler Halyk prozasynyn bul zhanry үsh tүrge bolinedi a mapuxu mekendik әpsanalar ә әleumettik utopiyalyk әpsanalar b dini kitabi hikayattar Anyz әngimelerdin mazmun zhelisine uakyt ote arman kiyaldan tugan elementter aralasyp әpsanaga ajnalady Sondyktan da әpsana kejipkerleri erekshe zhandar retinde bejnelenip nebir gazhajyp okigalardyn ortasyna tүsedi Tarihi mekendik әpsanalar kej zhagdajda ezhelgi miften de tarajdy Zher su meken tarihyn bayandajtyn әpsanalardyn syuzheti kop zhagdajda sol tektes anyzdar syuzhetine uksatylyp kiyaldan tuady Mәselen Tokpannyn balalary Ajnak kol Ystyk kol Қara zhigit Өgizdin terisi Қyzylkenish ordasy siyakty әpsanalar osy negizde pajda bolgan Bularmen salystyrganda әleumettik utopiyalyk әpsanalar bolmysty omirdin kokejkesti mәselelerin molyrak әri ajkynyrak kamtidy Munda halyktyn bakyt turaly zhaksy omir zhajly arman ansary anyk korinedi de kejipkerler dәriptele suretteledi Ertede este zhok kezende koj үstine boztorgaj zhumyrtkalagan zaman bolgan dep bastalatyn mundaj әpsanalarda eldin әleumettik kiyaly bakytty gumyr zhonindegi tүsinigi kogamnyn bir tarihi kezenderinde zhangyryp otyrady da utopiyalyk pajymdarga ulasady Altyn Orda men Nogaj Ordasy ydyrap el kүjzelgen tusta Zherujykty izdegen turaly sodan son XVIII g da Өtegennin Zhideli Bajsyndy izdegeni zhajyndagy әpsanalar osynyn ajkyn ajgagy Bul әpsanalarda bas kejipker barynsha dәriptelip kutty konys alysta tabylmajtyn zhumak bolyp bejnelenedi Әpsananyn takyryptyk erekshelikterimen ozgeshelenetin tagy bir tүri dini kitabi hikayattar Munda islamnyn ustanymdary uagyzdalyp Қuran men Inzhildin syuzhetteri pajdalanylyp pajgambarlar men әulieler zhoninde әngimelenedi Munda da eskilikti zhәne zhana islamdyk mifologiyanyn belgileri katar zhүredi Әpsana parsy apsans anyz arab hikayat әngime kazak folklorlyk prozasynyn zhanry Bul termindi orys Europa әdebietterinde kalyptaskan legenda lat legenda ugymynyn balamasy retinde kazak folklortanuyna S Қaskabasov engizgen Әpsana bagzy bir zamandarda bolypty mys delinetin okigalarga nemese pajgambardyn әulie әnbielerdin gazhajyp isterin bayandajtyn dini syuzhetterge negizdelgen sondaj ak naktyly tarihi kitabi derek tiyanagy zhok taza kiyaldyn zhemisi retinde tugan folklorlyk prozanyn korkemdik sipaty mejlinshe kanyk үlgisi Әpsanadan anyzga da mifke de ertegilerge de tәn zhanrlyk belgiler birdej ushyrasady Okiganyn tym kone arhaikalyk sipaty belgili bir ideyalyk takyryptyk bagdardy dittejtin syuzhettik kompoziciyasyn sharttylyktyn basymdylygy kop nuskalyk әpsananyn negizgi erekshelikteri әpsana shartty tүrde tarihi mekendik dini kitabi әleumettik utopiyalyk dep үshke bolinedi Tarihi mekendik әpsana este zhok eski dәuirde otken okigalar tarihi tulgalar zhajyna arnalady Eskendir Zulkarnajyn Қyzyr Қorkyt turaly әpsana Dini kitabi әpsana kuran hikayalaryn mazmundap әulielerdin tagdyr talajyn tirshilik taukymetin t b ozek etedi Mysaly Ayup Әziret Әli Nuh t b turaly әpsanalar Al әleumettik utopiyalyk әpsanalar halyktyn tәniri kalagan abat meken Zherujyk hakyndagy oj armanynan tuyndajdy Asan kajgy Abat Өtegen batyr izdejtin Zherujyk Zhideli Bajsyn turaly әpsanalar DerekkozderPotanin G N V yurte poslednego kirgizskogo carevicha Russkoe bogatstvo 1896 8 Dzhetbysbaev P Horhut Aulie TV 1899 22 Stepnoj A Deti Tokpana Zakaspijskoe obozrenie 1900 235 Zhubanov A Struny stoletij Alma Ata 1958 Қazak әdebieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 ISBN 9965 26 096 6Bul makala kazak әdebieti turaly bastama makala Ony tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet