Өзбекәлі Жәнібеков

Өзбекәлі Жәнібекұлы Жәнібек (28 тамыз 1931, Түркістан облысы Отырар ауданы Сарықамыс ауылы — 24 ақпан 1998, Алматы) — мемлекет қайраткері, Қазақ ССР Мәдениет министрі, этнограф, тарих ғылымдарының кандидаты (1990).

Өзбекәлі Жәнібекұлы Жәнібек
Өзбекәлі Жәнібекұлы
Лауазымы
Ту Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы
Идеологиялық және мәдениет саласының жетекшісі
1988 — 1991
Ту Қазақ КСР Мәдениет министрі Ту
1987 — 1988
Ту Қазақ КСР Мәдениет министрінің орынбасары Ту
1977 — 1984
Ту Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің шет елдермен байланыс бөлімінің меңгерушісі
1975 — 1977
Қазақстан КП Торғай облыстық комитетінің хатшысы
1970 — 1975
Ту Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің 6-шақырылым депутаты
1963 — 1967
Қазақстан комсомол ұйымының басшысы
1961 — 1970
Қазақстан комсомолының Шымкент облыстық комитетінің хатшысы
1955 — 1961
Өмірбаяны
Партиясы	Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі
Білімі	Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті (ҚазҰПУ) (1952)
Ғылыми дәрежесі	Тарих ғылымдарының кандидаты (1990)
Азаматтығы	КСРО
Дүниеге келуі	28 тамыз 1931 (1931-08-28) Сарықамыс ауылы; Отырар ауданы; Түркістан облысы; Қазақ АКСР; РКФСР; КСРО
Қайтыс болуы	24 ақпан 1998 (1998-02-24) (66 жас) Алматы; Қазақстан
Жерленді	Өзбекәлі Жәнібек кесенесі
Әкесі	Жәнібек Қудиярұлы
Анасы	Қаныша Томашқызы
Балалары	ұлдары Бауыржан Ниетжан қызы Жұлдыз
Марапаттары
өңдеу

БЛКЖО ОК 50–жылдығына орайғы салтанатты жиналыс. Ө. Жәнібек соңғы қатардағы оң жақта шетте тұр. 1968 жыл, Мәскеу, Кремль съездер сарайы.

Н. Тіленді, Ө. Жәнібек, Қ. Сұлтан, Н. Назарбай, О. Қаймолда (оң жақта, ең шетте тұрған көзілдірікті кісі) республикалық халық музықалық аспаптары музейі қызметкерлерімен бірге. 1982 жыл. Отырар руханияты музей-кітапханасы қорынан

Өмірбаяны

Балалық шағы

Ауылдағы дәстүрге сай ең құрметті қариялардың бірі Өзбек ақсақалдың құрметіне есімін иеленген. Әкесі Жәнібек Құдиярұлы мен анасы Қаныша Томашқызы шаруа адамы ретінде қарапайым тұрмыста өмір сүрген. Өзбекәлі Жәнібеков дүниеге келген соң көп ұзамай әкесі қайтыс болып, анасын әмеңгерлік салтқа сай Серім Сейітбекұлына қосады. Балалық шағындағы қиындықтарға қарамастан, ол білімге құштарлығын жоғалтпай, мектепке барып, білім жолына түсті.

Өзбекәлінің алғашқы білім алуына оның әпкесі Мәдиненің әсері мол болды. Ол Өзбекәліге кітап оқуды үйретіп, танымын кеңейтуге көмектесетін. Алайда Мәдине ерте қайтыс болады. Жетім қалған Өзбекәлі 1939 жылы Отырар маңындағы туысқандарының қолында өмір сүре бастайды. Тоғыз жасында анасы ауыр науқастан қайтыс болып, оны Серім Сейітбекұлының үлкен ұлы Қожанның отбасына орналастыру шешімі қабылданады. Соғыс жылдарында көптеген ауыл балалары оқуын тастап, еңбекке араласуға мәжбүр болса, Өзбекәлі оқуын үздіксіз жалғастырды. 1945 жылы жетіжылдық мектепті аяқтап, аудан орталығындағы Жамбыл атындағы орта мектепке оқуға түседі. Оқуы қиын жағдайда өтті, интернатта күнделікті азық-түлік тапшылығы болғанымен, ол білімге ұмтылысын тоқтатпайды.

Білімі

1948 жылы орта мектепті бітіріп, Алматыға келіп, Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түседі. Қабылдау емтихандарынан сүрінбей өтіп, тарих, география, әдебиет пәндерінен жоғары бағалар алады. Орыс тілі мен әдебиетінен емтихан тапсыруда кейбір қиындықтарға тап болса да, өз табандылығымен оқуын жалғастырады. Оқу кезінде қаржылық қиындықтарға тап болған Өзбекәлі жатақхана болмағандықтан, үй жалдап тұрды, сол кезде оған жақын таныстары мен қайырымды жандар көмектеседі.

Студенттік кездерінде Өзбекәлі білімге ерекше ынта қойып, уақытының көп бөлігін кітапханада өткізді. Оның табандылығы, жан-жақтылығы мен ізденімпаздығы кейіннен достары мен курстастары арасында үлкен құрметке ие болады. Өзбекәлі Жәнібековтің болашақ зерттеу және ғылыми қызметтерінде бұл кезеңдегі тәжірибесі маңызды рөл атқарды.

1952 жылы Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтын бітірген.

Қызметі

Шымкент (қазіргі Оңтүстік Қазақстан) облысының Келес ауданында мектеп мұғалімі, оқу ісінің меңгерушісі (1952 — 1955);

Келес ауданы комсомол комитетінің 1-хатшысы (1955 — 1956);

Шымкент облысының комсомол комитетінің хатшысы (1956 — 1961);

Қазақстан ЛКЖО ОК-нің 1-хатшысы, хатшысы (1961 — 1970),

Қазақстан компартиясы Торғай облысы комитетінің хатшысы (1970 — 1975);

Қазақстан компартиясы ОК-нің шет елдермен байланыс бөлімінің меңгерушісі (1975 — 1977);

Қазақстан мәдениет министрінің орынбасары (1977 — 1988); мәдениет министрі (1987 — 1988);

Қазақстан компартиясы ОК-нің хатшысы (1988 — 1991) қызметтерін атқарды.

Мұрасы

Торғай кезеңі

Қазақстан ЛКЖО Орталық Комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарып, Торғай облысы құрылып, оған Қазақстан Коммунистік партиясы Торғай облыстық комитетінің идеология жөніндегі хатшысы қызметіне тағайындалған. Осы қызметте жүріп, өңірдің рухани дамуына айрықша үлес қосты. Жастар арасында оның есімі «жастардың қорғаны» ретінде кең танылды. Торғай облысына келген соң комсомол комитеттерінің жұмысын қайта ұйымдастырып, ұлттық мәдениеттің өркендеуіне ерекше көңіл бөлді.

Жәнібековтің қызметі ұлттық мәдениетті дамытуға, ұлттық салт-дәстүрлерді жаңғыртуға бағытталды. Ол мәдениеттің адамның рухани дамуы мен қоғамның ішкі үйлесімділігіне әсер ететінін жоғары бағалап, мәдени бастамаларды қолдады. Торғай өңірінің мәдени әлеуетін арттыру мақсатында көптеген іс-шаралар ұйымдастырды. Оның күш-жігерінің арқасында Арқалық қаласы ұлттық мәдениет орталығы ретінде танылып, сол кездегі стандартты кеңестік номенклатуралық құрылымға сай келмейтін ерекше жаңашылдық көзқарасқа ие болды.

Өзбекәлі Жәнібеков Торғайда алғашқы кәсіби қазақ театрын ұйымдастырып, Мәскеудегі М.С. Щепкин атындағы театр училищесінің түлектерінен актерлік құрам жасақтады. Бұл өнер ұжымының мүшелері оның шынайы қамқорлығын сезініп, облыстық партия комитетінің қолдауымен баспана және қажетті тұрмыстық жағдайлармен қамтамасыз етілді.

Сондай-ақ, Жәнібековтің бастамасымен «Шертер» ансамблі құрылып, қазақтың ұлттық музыкалық мұрасын жаңғырту бағытында жұмыстар атқарылды. Өзбекәлі Жәнібеков ансамбльдің репертуары, киімдері және музыкалық аспаптарына ерекше көңіл бөліп, ұлттық өнерді қазіргі заманға сай жаңғыртуға ықпал етті. 1981 жылы Алматыда Ықылас атындағы музыкалық аспаптар мұражайын ашып, қазақтың ұлттық аспаптарының сақталуы мен дамуына жағдай жасады. Сондай-ақ, «Сазген сазы», «Адырна», «Алтынай» сияқты ансамбльдердің құрылуына ықпал етіп, қазақ мәдениетінің насихатталуына елеулі үлес қосты.

Қожа Ахмет Яссауи кесенесін жаңғырту

Өзбекәлі Жәнібеков мәдениет министрлігінде қызмет еткен жылдары көптеген тарихи ескерткіштерді қалпына келтіру жұмыстарын бастады. Қожа Ахмет Ясауи кесенесін, оның ішінде атақты Тайқазанды елге қайтару жұмыстарын ұйымдастырып, тарихи және мәдени мұраларды қорғауға айрықша үлес қосты. Ол Арыстан баб кесенесіндегі мешітті қалпына келтірген кезде де Мәскеудің қарсылығына қарамастан, түрлі айламен осы мақсатқа жетті. Жәнібековтің бастамасымен Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштерін сақтау мақсатында «Арқас» қоғамы құрылды.

Өзбекәлі Жәнібеков қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеу және насихаттау ісіне де елеулі үлес қосты. Оның бастамасымен «Шертер», «Адырна», «Алтынай» сынды фольклорлық ансамбльдер құрылып, ұлттық музыкалық аспаптар қолданысқа енгізілді. Ол әрбір ансамбль мүшесінің киіміне ерекше мән беріп, сахналық мәдениетке талап қойды. Өзекеңнің арқасында Ықылас атындағы музыкалық аспаптар мұражайы ашылып, ұлттық өнер кең көлемде насихатталды. Ол тек қана өз ісіне адал адам ғана емес, өз халқының мәдениетіне және ұлттық мұрасына терең сүйіспеншілікпен қараған жан болды.

Ұлт ұландарын ақтап алу

• М.Дулатұлы, Ж.Аймауытұлы, М.Жұмабай, Ш.Құдайбердіұлы ақтап алу ісін ұйымдастырып, еңбектерінің насихатталуына еңбек сіңірді.
• Ана тілін дамыту бағдарламасының мемлекеттік тұжырымдамасын жасауға қатысты.

Наурыз мейрамын оралту

1920 жылы наурыз айының 20-сында Түркістан республикасының атқару комитеті төрағасы Тұрар Рысқұлов қол қойған бұйрық бойынша Наурыз алғаш рет ресми түрде мереке ретінде аталып өтті. Рысқұлов бұл мейрамның діни мазмұнынан ажыратып, халықтық көктем мерекесі ретінде қабылданып, кеңінен тойлануын қолдады.

1924 жылы Түркістан республикасы таратылып, аймақ жаңа саяси құрылымдарға бөлінді. 1930-жылдары большевиктік билік бұл мерекені «ескіліктің сарқыншағы» ретінде санап, халық арасында діни және ұлттық ерекшеліктерді насихаттауды шектеуді қолға алды.

1980-жылдардың аяғында КСРО-дағы «қайта құру» кезеңі басталып, қоғамдық бастамаларға еркіндік берілді. Осы уақыттан бастап Қазақстанда Наурызды қайта жаңғыртуға байланысты ұсыныстар айтыла бастады. Әдебиет зерттеушісі Рахманқұл Бердібайдың айтуынша, бұл бастаманы қолдаған тұлғалардың бірі — Өзбекәлі Жәнібеков болды. 1988 жылы компартияның басшылығында болған Жәнібеков бұл мейрамның ресми түрде қайта тойлануына ықпал етті. Наурыз мерекесі сол жылы Алматы қаласы мен Алматы облысының Жамбыл ауданында халықтық мейрам ретінде аталып өтті. Келесі жылдан бастап Наурыз мерекесі бүкіл Қазақстан бойынша кеңінен тойлана бастады.

1991 жылы Қазақ ССР президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен 22 наурыз – «Наурыз мейрамы» деп жарияланды.

Ұлттық музейлер құру ісі

• Ө. Жәнібек бастамасымен Қазақстанның көптеген қалаларында этнографиялық және өлкетану мұражайлары ашылды;
• Алматыда Ұлттық аспаптар музейін құрды.
• Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштерін сақтау мен қалпына келтіру мақсатын көздеген “Арқас” қоғамы құрылды.
• “Шертер”, Адырна”, “Алтынай”, т.б. фольклорлық өнер ансамбльдерін ұйымдастырды.
• 1988 жылы Наурыз мейрамын Алматы және республика көлемінде ресми тойлануын жаңғыртты.

Еңбектері

• “Қазақтың ұлттық қол өнері” (1982),
• “Жаңғырық” (1991),
• “Уақыт керуені” (1992),
• “Жолайрықта” (1996),
• “Қазақ киімі” (1996),
• “Ежелгі Отырар” (1997),
• “Тағдыр тағылымы” (1996, 1-кітап, 1997, 2-кітап) еңбектері жарық көрген.

Марапаттары

2-3 мәрте Еңбек Қызыл Ту орденімен, медальдермен марапатталған.

Өзбекәлі Жәнібеков туралы

• Мәдени майдан, Санжар Керімбаев, Отбасы кітапханасы баспасы, 2024 жыл
• «Ұлттың ұйытқысы»
• Түркістан облысында Арыстанбаб кесенесінің жанында орналасқан Өзбекәлі Жәнібековтің кесенесі Отырар музей-қорығының қарамағына беріледі

Дереккөздер

1. Тайқазанды қайтарды: мәдениет министрі болған Өзбекәлі Жәнібеков туралы не білеміз.
2. Халқын сүйген Өзбекәлі Жәнібеков.
3. Наурыз: Рысқұловтың бұйрығы мен Назарбаевтың жарлығы.
4. Тәуелсіздіктен соң биліктен шеттетілген Өзбекәлі Жәнібеков.
5. Қазақ энциклопедиясы