Қыз мұнарасы (Баку)

Қыз мұнарасы (әз. Qız qalası) — Ішкі қаланың (Ичери-Шехердің) жағалау бөлігіндегі көне бекініс. Бұл теңіз жағалауындағы «қасбеттің» маңызды құрамдас бөліктерінің бірі және Бакудің сәулет ескерткіші. Ол феодалдық қаланың жағалық бөлігінде – бекініс немесе Ішкі қалада көтеріледі. Мұнара жартастың үстінде тұр, ішінара таза таспен қапталған және табанынан ең жоғарғы жағына дейін көтерілетін үлкен жарты шеңберлі қырлар жүйесі бар бекініс қабырғасымен қорғалған.

Қыз мұнарасы
(ағылш.) Maiden Tower Walled City of Baku with the Shirvanshahs' Palace and Maiden Tower Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы
Қыз мұнарасы
	Әзербайжан
Түрі	мәдени
(Критериялар)	iv
Сілтеме	958
Аймақ**	Кавказ
Координаттар	40°21′58″ с. е. 49°50′14″ ш. б. / 40.3661° с. е. 49.8372° ш. б. / 40.3661; 49.8372 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 40°21′58″ с. е. 49°50′14″ ш. б. / 40.3661° с. е. 49.8372° ш. б. / 40.3661; 49.8372 ^(G) ^(O) ^(Я)
Қосылуы	2000  (24-сессия)
Картадағы Қыз мұнарасы
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

Мұнара – ежелгі бекініс қабырғаларының оңтүстік-шығыс бөлігінде, теңіз жағасындағы саябақтың (бульвар) жанында орналасқан қорғаныс тарихи ескерткіші. Бұл сирек кездесетін мұнара тәрізді ескерткіштің шешілмеген тарихи-сәулет мәселелері көп.

Оның биіктігі 28 м, бірінші қабат бойындағы диаметрі 16,5 м.Бірінші қабаттың қабырғасының қалыңдығы 5 м жетеді. Мұнараның іші 8 қабатқа бөлінген. Әр қабат ойылған тастан салынып, күмбезді төбемен жабылған.

Мұнара 1964 жылдан бері мұражай қызметін атқарып, 2000 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енді.

Тарихы

Қыз мұнарасының салынған күні белгісіз. Мұнарасын қабырғаларында араб тілінде бұл сөздер жазылған:

"Дәуіттың ұлы Масуд мұнарасы"

Мұнараның қабырғасында жазу

Кейбір зерттеушілер бұл адам қыз мұнарасын салған феодал болған деп санайды. Алайда, егер мұндай жазуларда сәулетшілердің есімдері жиі айтылатындығын ескеретін болсақ, онда "Дәуіт Масудтың ұлы" қыз мұнарасын салған сәулетші болған деп айтуға болады. Жазу стилі мен жазу жолдары XII ғасырдың жазуына жақын болғандықтан, Қыз мұнарасы осы кезеңде салынған деп болжанады. Екінші жағынан, көптеген ғалымдар, оның пікірінше, куфикалық жазбалар 10-12 ғасырларда қолданылғандықтан, мұнарасы (жоғарғы қабат) сол ғасырларда салынған. Алайда, кейбір ғалымдар бұл идеялар қате деп санайды.

Ілияс Бабаев пен Қара Мұхаммед Ахмедов сияқты археологтар тас қоспасын-әк қоспасын қолдану туралы нақты қорытындыға келді . Олар бірінші мыңжылдықтың бірінші ғасырларына жататын Габал қаласындағы ескерткішті негізге алды. Ескерткіш сол әк қоспасынан салынғандықтан, қыз сарайы ежелгі кезеңге жатқызылды. Бұл пікірді әзірбайжан тарихшы Сара Ашурбейли де растады.

Құрылым

12 ғасырда Қыз мұнарасы Бакудің қорғаныс жүйесіне еніп, Ширваншаһтардың ең қуатты бекіністерінің біріне айналған Баку бекінісінің басты қорғанына айналды.

Қыз мұнарасының жоспары. Теңіз көк түспен белгіленген.

Бірақ кейінірек Қыз мұнарасын зерттеу оның қорғаныс мақсаты туралы барлық болжамдарды толығымен жоққа шығарды. Ол өзінің нысаны бойынша да, ішкі құрылымы бойынша да, орналасқан жері бойынша да қорғаныс міндеттеріне сәйкес келмеді, ол бұл үшін жай ғана жарамсыз болды.

Мұның жақсы мысалы – терезелердің орналасуы: олардың бірнешеуі ғана бүкіл мұнарада және олар едендерде емес, жоғары көтерілетін баспалдақтардың бойында орналасқан және төмен емес, жоғары бағытталған. Сонымен қатар, шатырдың ауданы тым кішкентай, мұнда ешқандай қаруды орналастыру мүмкін емес.

Сондай-ақ, бірінші және барлық басқа қабаттар арасында тұрақты байланыс жоқ. Яғни, бірінші қабаттан тұрақты баспалдақ емес, уақытша баспалдақ көтерілді, оны алып тастауға болады, содан кейін мұнараны қорғаушылар шын мәнінде жоғарғы қабаттарда қоршалады. Бұл Қыз мұнарасының діни мақсаты туралы бұрыннан қалыптасқан пікірді растайды.

Бұл Сасанидтер тұсында тұрғызылған зороастриялық «тыныштық мұнарасы» болуы әбден мүмкін.

Мұнараның ішкі кеңістігі жалпақ тас күмбездер арқылы 8 ярусқа бөлінген, бұрандалы баспалдақтармен жалғасқан және кертпенің оңтүстігінде орналасқан саңылау тәрізді терезелермен жарықтандырылған. Саны 200 адамға жететін мұнара тұрғындары терең құдық арқылы сумен қамтамасыз етілді.

Өзінің өлшемдерімен (биіктігі – 28 м, диаметрі – 16-16,5 м) және қабырғаларының қалыңдығымен (іргесі 5 м, үстіңгі жағы 4 м) Қыз мұнарасы Абшерон құлыптарынан айтарлықтай асып түседі. Ешқандай ұқсастық пен оның жұмбақ кертпесі жоқ, ол тірек те, жасырынатын орын да, тас өзектерді көрсететін «шпор» да болмады. Қорғаныс құралдары, шамасы, сәулетінің сипаты құжатталмаған жоғарғы платформаға шоғырланған.

Шығыңқы және ойық кірпіш қатарларының кезектесуінен пайда болған корпустың қырлы беті де ерекше. 20-ғасырдың басы мен одан бұрынғы Қыз мұнарасының сипаттамасында деңгейлер айтылмайды.

Функциясы

Функционалдық тұрғыдан алғанда, Қыз мұнарасы зиггураттың абшерондық нұсқасы, отты храм, тыныштық мұнарасы, көз мұнарасы, обсерватория, пассивті қорғаныс құрылымы және т.б. қарама-қайшы пікірлер айтылды. Бұл туралы Әзірбайжан Ұлттық ғылым академиясының профессоры Джафар Кияси атап өтті:

«Қыз мұнарасын салудың бастапқы мақсатына тоқталмай-ақ, ескерткіште ұзақ мерзімді пассивті қорғаныс үшін салынған мұнара типті құлыптардың ерекшеліктері бар деп айта аламыз: қабырғалары өте қалың (төменде 5 м, жоғарыда 4 м), мұнараға шабуыл жасауды қиындату үшін бірінші және екінші қабаттар арасында баспалдақ орнатылмаған, қабырғаның ішіне үшінші қабатқа шығатын құдық салынған, қабырға мұнараға жанасатын және т.б.»

Мұнараның ішкі көрінісі

Дереккөздер

1. Ширваншаһтар сарайы мен Қыз мұнарасы, Баку бекіністі қаласы. ЮНЕСКО, 958, 24  (ағыл.).
2. Қыз мұнарасы </noinclude> (әзір.) (27.08.2010).
3. Қыз мұнарасы неше жаста? (Азаттық Радиосы) </noinclude> (әзір.) (06.10.2010).
4. Бакудегі сәулет ескерткіштері / Редактор В. А. Веснин. - М.: КСРО Сәулет академиясының баспасы, 1946. — 111 Б. Дадашев С., Усейнов М.
5. Қ.Ғиясы – Низами дәуірінің сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 163-бет.