Қалыбек (Қалибек) Қуанышбаев (1893-1968 ж.) — актер, қазақ ұлттық профессионалды театр өнерінің негізін қалаушылардың бірі, КСРО халық артисі (1959 ж.), КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (1952 ж.).
Қалыбек Қуанышбаев | |
Қуанышбаев Абай рөлінде ("Абай спектаклі", 1940 жыл) | |
Жалпы мағлұмат | |
---|---|
Туған күні | |
Туған жері | Сарытау, Қарқаралы ауданы, Семей облысы, Ресей империясы |
Қайтыс болған күні | |
Қайтыс болған жері | |
Азаматтығы | КСРО |
Мамандығы | |
Белсенді жылдары |
Өмірбаяны
Арғын тайпасы Қаракесек руы Байбөрі бұтағынан шыққан.
1922-25 ж. Қоянды жәрмеңкесі думаншылары ұйымдастырған ойын-сауыққа қатысып, өнер көрсетті.
1926 ж. Қызылордада қазақ драма театрын құруға қатысушылардың бірі болды.
1927 ж. Мәскеудегі этнография концертке қатысты.
1928-64 ж. М.О. Әуезов атындығы қазақ драма театрының (Алматы) актері. Театрдағы таңдаулы рөлдері Нысан Абыз, Тәнеке. Абай (М.О. Әуезовтің «Еңлік-Кебек», «Түнгі сарын», «Абайыңда»), Балуан (Ғ.М. Мүсіреповтің «Ақын трагедиясында»), Городничий (Н.В. Гогольдің «Ревизорында»), Брабапцио, Баптиста (У. Шекспирдің «Отелло», «Асауға тұсауында»),
1937 жылдан киноға да түсті; Байбол («Амангелді»), Абай («Абай әлемінде»), Берғалиев («Алтын мүйізде»), Шыңғыс («Шоқан Уәлихановта»). Педагогика қызметпен де айналысты.
Шығармашылығы
Қысқа пьеса, әзіл әжуа сықақтардың авторы (жинақтар: «Острие», 1936; «Шаншарлар», 1962).
Атақтары, марапаттары және естелік
2-4-сайлау КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, 2 рет Ленин ордені, Еңбек Қызыл Ту, «Құрмет Белгісі» ордендерімен марапатталған. Қуанышбаев құрметіне Қарағанды, Қарқаралы қалаларында көшелер аталған. Қарқаралыдағы ол тұрған үйге мемориалдық тақта қойылған.
Сахна өнеріндегі ойнау таланттары
Сахна өнерінің Қалибек Қуанышбаев шыққан ең биік шыңы — М.Әуезов пен Л.Соболевтің пьесасындағы қазақтың кемеңгер ақыны Абай рөлі болды. Дарынды артист бүкіл қазақ халқының алтын діңгегін арқалап шыққандай көрінді. Бұл рөлді бес жылдан кейін кинода қайтадан ойнағанда режиссер Г.Л.Рошаль: "Қалибекпен қызметтес болу басшы адамға бір зор бақыт екен ғой" — дейді.
Мәскеудегі көркем театрдың 50 жылдық тойында Одақтағы басты- басты театрлардың ең жақсы спектакльдерінен үзінділер көрсететілген. Қазақстаннан Шекспирдің Мұхтар Әуезов аударған "Асауға тұсауынан" үзінді көрсетіледі. Сондағы Катаринаның әкесі Баптистаның рөлін сомдаған Қалибек Қуанышбаевты жиналған сахна мамандары, ғалымдары орыстың ұлы артистері В.Н.Давыдов пен М.М.Тархановқа теңеген екен.
Сахна өнерінің әйгілі саңлағы, Кеңес Одағының халық артисі Құрманбек Жандарбеков "Сахна мақтанышы" деген мақаласында: "Қалибек театрға басқаларымызға қарағанда артықша қабілетімен келген адам. Алғашқы қазақ театры бірнеше өнердің басын қосқан синтездік театр болатын. Пьеса да қоямыз, концерт те береміз, цирк ойындарын да көрсетуші едік. Қалибек осы ойындардың бәріне де қатысып, жұрт көзіне ерекше түсетін. Көрушілерді ол өзінің "Қыз ұзату", "Қой күзету" сияқты күлдіргі сықақ әңгімелерімен таңғалдыратын. Құлаққа жағымды, бояуы мол қоңыр кең дауысын сан қилы кейіпкерлері характеріне лайықтап пайдалана білетін.
Қалибек — имитацияның асқан шебері. Бір өзі "Қыз ұзатудағы" бажылдақ кемпір мен балпылдақ шалды, қыз сыңсуын, бұзаудың мөңірегені мен иттің үргенін, қасқырдың ұлығанын — бәрін де айнытпай шебер бейнелеп көркем шығаратын. Ол мысқыл, тақпақ өлеңдер де шығарып, соларды сахнадан шебер орындап жүрді.
Қалибек Қуанышбаев халқымыздың ауыз әдебиетін жақсы біледі. Ол Абай, Ыбырай, Сұлтанмахмұт және де қазақ ақын-жазушыларының талай өлеңдерін жатқа айтатын. Тіл өнерінде Қалибектен асқан актеріміз болған жоқ. Бүгінгі жас актерлер алар үлгі, дәстүр осы болмақ. Өйткені актердің сөз кереметін ұқпай, сахна шеберлігін игерем деуі мүмкін емес.
Актер бойындағы тағы бір артықша қасиет — өз халқының өткен өмірін, салт-санасын, әдет-ғұрпын, тағы басқа өзғешеліктерін егжей-тегжейлі білуінде жатыр. Эпостық және тарихи тақырыптарға арналған пьесалардың сахналық шешімдерін, көріністерін табуда Қалибек қай режиссерге болсын әр кез консультант, ұстаз болған актер. Біз халқымыздың ескі мұраларын Қалибекше білуге үйренуіміз керек. Қалибек Қуанышбаев актерлік өнерін шыңдай, зерлей жүріп көркем әдебиетпен де көп шұғылданды. Ол "Түйреуіш" және "Шаншарлар" деген сатиралық өлеңдер жинағын шығарды. Драматург Шахмет Құсайыновпен бірлесіп, "Шаншарлар", "Ақ жаулық — көк жаулық" атты комедиялық пьесалар жазды.
Қалибек Қуанышбаев өзінің қырық жылға таяу сахналық өмірінде жүз елуден астам рөлде ойнаған екен. Олардың қай-қайсысы болсын өз бояуы, өз нақышымен ерекше дараланған толыққанды образдар.
Ол қазақ жас кино өнерінің өсуіне үлес қосты. Оның қатысуымен шыққан "Аманкелді", "Абай" көркем суретті фильмдері бүкіл одақ жұртшылығынан жоғары баға алғаны мәлім.
Қалибектің өнердегі жолы қай-қайсымызға да үлгі. Ауыл арасынан шыққан бір топ өнерпаздар қазақтың ұлт театрының іргесін көтерген. Сол міндет табыспен орындалған сияқты", — деп жазған.
Қазіргі әркім өз басын күйттеп кеткен заманда артық туған текті түлғалар ұмыт қалды-ау деген ой мазалап жүрген Асанәлі Әшімұлы Қалибек Қуанышбаев жөнінде былай деп қалам тербейді: "Қаллеки Қарқаралыдан шыққан саф алтын — самородок. Ол кісінің көрген мектебі, үлкен сахнасы — "Қоянды жәрмеңкесі". Осы жәрмеңкеде Майра Уәлиқызы, , Иса Байзақовтармен қанаттаса жүріп, бірге өнер төкті. Бір өзі бір театрға айналған "пері Қалибек" уақыт оздыра келе "сахнаның піріне" айналды. Арнайы білім алып, дүниенің оқуын тауыспай-ақ, далалық эрудициямен, топырақпен, қанмен сіңген табиғи дарынының арқасында дүниелік құбылыс жасаған Қаллекиді Шәкең ұстаз тұтты.
Сол ұстазы төсек тартып жатқанда Шәкен кино түсіріп жүреді де, бір-екі айға кешігіп келеді. Шәкеңнің кіргенін сезген Қаллеки іргеге қарап, бұрылмаған күйі жатып алыпты. Шәкең болса сол баяғы еркін қалпымен "оу, шал, бұл не жатыс, тұр карта ойнайық, ақшаң бар ма өзіңнің" дейді ғой. Қалекең бұртиып, бала секілді қарамай қояды. Содан 5-10 минуттан кейін ұлы өнерпаз бақиға аттанып жүре береді. Осынау бір мінезге толы соңғы "үнсіз диалогы", ғажайып қалжыңы, зілсіз өкпесі арқылы өлімнің өзін әжуа етуін қараңызшы. Шіркін, Шәкеңнің келуін күтіп жатқан жүректі ақын болсаң қалай жырласаң да жарасар еді. Сол күні аспан түнеріп, күн күркіреп, шатырлап найзағай ойнап, ұлы актердің, өнерпаздың болмыс-бітімінің бір сәулелі, сұрапыл сәтін баян еткендей еді. Қаллекиді Шәкен туған ағасындай арулап қойды.
Заманымызда өз ішімізден теңеу табылмағандай Қаллекиді "қазақтың Шепкині" дейтін. Қазір ойлап қарасақ, ол ешкімге ұқсамайтын, қайталанбайтын Қаллеки ғана болып қалған екен.
Қалекең Құнанбайды да, Абайды да сомдады. Шекспир шығармаларында ойнады. Қандай рөлде ойнамасын бәрін Абайдан іздейтін, Абайдан табатын. Үстелінде үнемі Абайдың кітабы жататын. Ол осынау алыппен ғана ақылдасатындай, тек содан ғана ләззат алатындай көрінуші еді. Демек оны "сахнаның Мұхтары" десек бек жарасатындай.
"Ақан сері— Ақтоқтыдағы" Қалекең сомдаған Мылқауды мен әлі күнге ұмыта алмаймын. Жатсам да, тұрсам да көз алдыма келе береді. Теңдесі жоқ образ жасады. Біз сол қойылымда көпшілік сахнаға қатыстық. Сау адамның образын жасай алмай жүрген бала-шәкірт біздер, опыр-ай, Мылқауды қалай ойнайды екен деуші едік. Қос мұңлықтың трагедиялық халін түсінгеннен кейінгі, Мылқаудың қайғы жұтуын қалай беруді Қаллеки тапты. Әсіресе бармағын тістеп "а-а-а" деп ыңыранғанда қасында жүріп оған қарау өте ауыр еді. Қазақ бір нәрсеге қатты өкінгенде "бармағымды қатты тістеп қалдым" дейді ғой. Қалекең соны ұтымды пайдаланды. Бармағын тістеп, бірер минут тұрғанда залда да, сахнада да жыламайтын жұрт қалмайтын. Сонан кейін көтеріп алып, әлдилеп бесік болады.
Таланттың алдында режиссерлердің де дәрменсіз күй кешетін кезі болады. Кітаптағыдай былай жаз, былай ойна деу ол кісілерге жат еді. Ол техникалық шеберлікке емес, өмірдің өз мысалына, ұлттық мінез бен қасиетке ғана жүгінетін.
Фильмографиясы
- 1938 - Амангелді - Байбол
- 1940 - - ақын
- 1942 - Алыптың әні - эпизод
- 1945 - Абай әндері - Абай
- 1948 - Алтын керней - Берғалиев
- 1954 - - Жарқын
- 1957 - Ботакөзде - эпизод
- 1957 - Оның уақыты келеді - Шыңғыс
- 1959 - Бір түні - Жарас ата
- 1964 - - Ералы
- 1966 - - эпизод
Мінезі
Қалекең өнерде қандай болса, өмірде сондай еді. Отбасында да сол қалпы. Тар дәлізде күн ұзаққа аспай-саспай, толғанып-тебіреніп, әрлі-берлі жүреді де қояды екен. Балалары "көке былай тұрыңызшы" деп әбігері шығатын көрінеді. Көзінде қара көзәйнек, қолында қара таяқ. Баяу қозғалып келе жатқан айсберг секілді болатын Қалекең. Тұла бойы толған мазмұн еді".
Дереккөздер
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қalybek Қalibek Қuanyshbaev 1893 1968 zh akter kazak ulttyk professionaldy teatr onerinin negizin kalaushylardyn biri KSRO halyk artisi 1959 zh KSRO Memlekettik syjlygynyn laureaty 1952 zh Қalybek ҚuanyshbaevҚuanyshbaev Abaj rolinde Abaj spektakli 1940 zhyl Zhalpy maglumatTugan kүni25 sәuir 1893 1893 04 25 Tugan zheriSarytau Қarkaraly audany Semej oblysy Resej imperiyasyҚajtys bolgan kүni7 mausym 1968 1968 06 07 75 zhas Қajtys bolgan zheriAlmaty Қazak KSR KSROAzamattygy KSRO RKFSR 1917 1922 Resej imperiyasy 1893 1917 Mamandygyakter zhazushyBelsendi zhyldary1938 1966ӨmirbayanyArgyn tajpasy Қarakesek ruy Bajbori butagynan shykkan 1922 25 zh Қoyandy zhәrmenkesi dumanshylary ujymdastyrgan ojyn sauykka katysyp oner korsetti 1926 zh Қyzylordada kazak drama teatryn kuruga katysushylardyn biri boldy 1927 zh Mәskeudegi etnografiya koncertke katysty 1928 64 zh M O Әuezov atyndygy kazak drama teatrynyn Almaty akteri Teatrdagy tandauly rolderi Nysan Abyz Tәneke Abaj M O Әuezovtin Enlik Kebek Tүngi saryn Abajynda Baluan Ғ M Mүsirepovtin Akyn tragediyasynda Gorodnichij N V Gogoldin Revizorynda Brabapcio Baptista U Shekspirdin Otello Asauga tusauynda 1937 zhyldan kinoga da tүsti Bajbol Amangeldi Abaj Abaj әleminde Bergaliev Altyn mүjizde Shyngys Shokan Uәlihanovta Pedagogika kyzmetpen de ajnalysty ShygarmashylygyҚyska pesa әzil әzhua sykaktardyn avtory zhinaktar Ostrie 1936 Shansharlar 1962 Ataktary marapattary zhәne estelik2 4 sajlau KSRO Zhogargy Kenesinin deputaty 2 ret Lenin ordeni Enbek Қyzyl Tu Қurmet Belgisi ordenderimen marapattalgan Қuanyshbaev kurmetine Қaragandy Қarkaraly kalalarynda kosheler atalgan Қarkaralydagy ol turgan үjge memorialdyk takta kojylgan Sahna onerindegi ojnau talanttarySahna onerinin Қalibek Қuanyshbaev shykkan en biik shyny M Әuezov pen L Sobolevtin pesasyndagy kazaktyn kemenger akyny Abaj roli boldy Daryndy artist bүkil kazak halkynyn altyn dingegin arkalap shykkandaj korindi Bul roldi bes zhyldan kejin kinoda kajtadan ojnaganda rezhisser G L Roshal Қalibekpen kyzmettes bolu basshy adamga bir zor bakyt eken goj dejdi Mәskeudegi korkem teatrdyn 50 zhyldyk tojynda Odaktagy basty basty teatrlardyn en zhaksy spektaklderinen үzindiler korsetetilgen Қazakstannan Shekspirdin Muhtar Әuezov audargan Asauga tusauynan үzindi korsetiledi Sondagy Katarinanyn әkesi Baptistanyn rolin somdagan Қalibek Қuanyshbaevty zhinalgan sahna mamandary galymdary orystyn uly artisteri V N Davydov pen M M Tarhanovka tenegen eken Sahna onerinin әjgili sanlagy Kenes Odagynyn halyk artisi Қurmanbek Zhandarbekov Sahna maktanyshy degen makalasynda Қalibek teatrga baskalarymyzga karaganda artyksha kabiletimen kelgen adam Algashky kazak teatry birneshe onerdin basyn koskan sintezdik teatr bolatyn Pesa da koyamyz koncert te beremiz cirk ojyndaryn da korsetushi edik Қalibek osy ojyndardyn bәrine de katysyp zhurt kozine erekshe tүsetin Korushilerdi ol ozinin Қyz uzatu Қoj kүzetu siyakty kүldirgi sykak әngimelerimen tangaldyratyn Қulakka zhagymdy boyauy mol konyr ken dauysyn san kily kejipkerleri harakterine lajyktap pajdalana biletin Қalibek imitaciyanyn askan sheberi Bir ozi Қyz uzatudagy bazhyldak kempir men balpyldak shaldy kyz synsuyn buzaudyn moniregeni men ittin үrgenin kaskyrdyn ulyganyn bәrin de ajnytpaj sheber bejnelep korkem shygaratyn Ol myskyl takpak olender de shygaryp solardy sahnadan sheber oryndap zhүrdi Қalibek Қuanyshbaev halkymyzdyn auyz әdebietin zhaksy biledi Ol Abaj Ybyraj Sultanmahmut zhәne de kazak akyn zhazushylarynyn talaj olenderin zhatka ajtatyn Til onerinde Қalibekten askan akterimiz bolgan zhok Bүgingi zhas akterler alar үlgi dәstүr osy bolmak Өjtkeni akterdin soz keremetin ukpaj sahna sheberligin igerem deui mүmkin emes Akter bojyndagy tagy bir artyksha kasiet oz halkynyn otken omirin salt sanasyn әdet gurpyn tagy baska ozgeshelikterin egzhej tegzhejli biluinde zhatyr Epostyk zhәne tarihi takyryptarga arnalgan pesalardyn sahnalyk sheshimderin korinisterin tabuda Қalibek kaj rezhisserge bolsyn әr kez konsultant ustaz bolgan akter Biz halkymyzdyn eski muralaryn Қalibekshe biluge үjrenuimiz kerek Қalibek Қuanyshbaev akterlik onerin shyndaj zerlej zhүrip korkem әdebietpen de kop shugyldandy Ol Tүjreuish zhәne Shansharlar degen satiralyk olender zhinagyn shygardy Dramaturg Shahmet Қusajynovpen birlesip Shansharlar Ak zhaulyk kok zhaulyk atty komediyalyk pesalar zhazdy Қalibek Қuanyshbaev ozinin kyryk zhylga tayau sahnalyk omirinde zhүz eluden astam rolde ojnagan eken Olardyn kaj kajsysy bolsyn oz boyauy oz nakyshymen erekshe daralangan tolykkandy obrazdar Ol kazak zhas kino onerinin osuine үles kosty Onyn katysuymen shykkan Amankeldi Abaj korkem suretti filmderi bүkil odak zhurtshylygynan zhogary baga algany mәlim Қalibektin onerdegi zholy kaj kajsymyzga da үlgi Auyl arasynan shykkan bir top onerpazdar kazaktyn ult teatrynyn irgesin kotergen Sol mindet tabyspen oryndalgan siyakty dep zhazgan Қazirgi әrkim oz basyn kүjttep ketken zamanda artyk tugan tekti tүlgalar umyt kaldy au degen oj mazalap zhүrgen Asanәli Әshimuly Қalibek Қuanyshbaev zhoninde bylaj dep kalam terbejdi Қalleki Қarkaralydan shykkan saf altyn samorodok Ol kisinin korgen mektebi үlken sahnasy Қoyandy zhәrmenkesi Osy zhәrmenkede Majra Uәlikyzy Isa Bajzakovtarmen kanattasa zhүrip birge oner tokti Bir ozi bir teatrga ajnalgan peri Қalibek uakyt ozdyra kele sahnanyn pirine ajnaldy Arnajy bilim alyp dүnienin okuyn tauyspaj ak dalalyk erudiciyamen topyrakpen kanmen singen tabigi darynynyn arkasynda dүnielik kubylys zhasagan Қallekidi Shәken ustaz tutty Sol ustazy tosek tartyp zhatkanda Shәken kino tүsirip zhүredi de bir eki ajga keshigip keledi Shәkennin kirgenin sezgen Қalleki irgege karap burylmagan kүji zhatyp alypty Shәken bolsa sol bayagy erkin kalpymen ou shal bul ne zhatys tur karta ojnajyk akshan bar ma ozinnin dejdi goj Қaleken burtiyp bala sekildi karamaj koyady Sodan 5 10 minuttan kejin uly onerpaz bakiga attanyp zhүre beredi Osynau bir minezge toly songy үnsiz dialogy gazhajyp kalzhyny zilsiz okpesi arkyly olimnin ozin әzhua etuin karanyzshy Shirkin Shәkennin keluin kүtip zhatkan zhүrekti akyn bolsan kalaj zhyrlasan da zharasar edi Sol kүni aspan tүnerip kүn kүrkirep shatyrlap najzagaj ojnap uly akterdin onerpazdyn bolmys bitiminin bir sәuleli surapyl sәtin bayan etkendej edi Қallekidi Shәken tugan agasyndaj arulap kojdy Zamanymyzda oz ishimizden teneu tabylmagandaj Қallekidi kazaktyn Shepkini dejtin Қazir ojlap karasak ol eshkimge uksamajtyn kajtalanbajtyn Қalleki gana bolyp kalgan eken Қaleken Қunanbajdy da Abajdy da somdady Shekspir shygarmalarynda ojnady Қandaj rolde ojnamasyn bәrin Abajdan izdejtin Abajdan tabatyn Үstelinde үnemi Abajdyn kitaby zhatatyn Ol osynau alyppen gana akyldasatyndaj tek sodan gana lәzzat alatyndaj korinushi edi Demek ony sahnanyn Muhtary desek bek zharasatyndaj Akan seri Aktoktydagy Қaleken somdagan Mylkaudy men әli kүnge umyta almajmyn Zhatsam da tursam da koz aldyma kele beredi Tendesi zhok obraz zhasady Biz sol kojylymda kopshilik sahnaga katystyk Sau adamnyn obrazyn zhasaj almaj zhүrgen bala shәkirt bizder opyr aj Mylkaudy kalaj ojnajdy eken deushi edik Қos munlyktyn tragediyalyk halin tүsingennen kejingi Mylkaudyn kajgy zhutuyn kalaj berudi Қalleki tapty Әsirese barmagyn tistep a a a dep ynyranganda kasynda zhүrip ogan karau ote auyr edi Қazak bir nәrsege katty okingende barmagymdy katty tistep kaldym dejdi goj Қaleken sony utymdy pajdalandy Barmagyn tistep birer minut turganda zalda da sahnada da zhylamajtyn zhurt kalmajtyn Sonan kejin koterip alyp әldilep besik bolady Talanttyn aldynda rezhisserlerdin de dәrmensiz kүj keshetin kezi bolady Kitaptagydaj bylaj zhaz bylaj ojna deu ol kisilerge zhat edi Ol tehnikalyk sheberlikke emes omirdin oz mysalyna ulttyk minez ben kasietke gana zhүginetin Filmografiyasy1938 Amangeldi Bajbol 1940 akyn 1942 Alyptyn әni epizod 1945 Abaj әnderi Abaj 1948 Altyn kernej Bergaliev 1954 Zharkyn 1957 Botakozde epizod 1957 Onyn uakyty keledi Shyngys 1959 Bir tүni Zharas ata 1964 Eraly 1966 epizodMineziҚaleken onerde kandaj bolsa omirde sondaj edi Otbasynda da sol kalpy Tar dәlizde kүn uzakka aspaj saspaj tolganyp tebirenip әrli berli zhүredi de koyady eken Balalary koke bylaj turynyzshy dep әbigeri shygatyn korinedi Kozinde kara kozәjnek kolynda kara tayak Bayau kozgalyp kele zhatkan ajsberg sekildi bolatyn Қaleken Tula bojy tolgan mazmun edi DerekkozderҚaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5 Abaj Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasynyn Bas redakciyasy Atamura baspasy ISBN 5 7667 2949 9 Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8 Tarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2