Қазығұрт тауы

Қазығұрт тауы – Талас Алатауының оңтүстік-батыс сілеміндегі аласа келген жота.

Қазығұрт тауы
Қазығұрт тауы
Сипаттамасы
Тау жүйесі	Талас Алатауы
Пайда болған кезеңі	Палеозой
Ұзындығы	22 км
Ені	10 км
Биіктігі	1768 м
Орналасуы
42°02′18″ с. е. 69°39′33″ ш. б. / 42.03833° с. е. 69.65917° ш. б. / 42.03833; 69.65917 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 42°02′18″ с. е. 69°39′33″ ш. б. / 42.03833° с. е. 69.65917° ш. б. / 42.03833; 69.65917 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Елдер	Қазақстан, Түркістан облысы
Қазығұрт тауы
Қазығұрт тауы

Географиялық орны

Түркістан облысы орталығы Шымкент қаласынан оңтүстікке қарай 35 км-дей қашықтықта орналасқан. Солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 55 км-ге созылған. Ортаңғы биіктеу бөлігінің ұзындығы 22 км, енді жері 10 км. Ең биік жері жотаның шығыс бөлігінде орналасқан (1768 м).

Жер бедері

Шығыстан батысқа қарай аласарып 800 м-ге дейін төмендейді. Батыстың ең биік жері 875 м (Бағаналы) тауы. Солтүстік беткейі жалпақтау болып келетін бірнеше қырқалы жондарға тармақталады. Келес өзенінен бастау алатын оңтүстік-шығыс беткейі жарқабақты келген.

Геологиялық құрылымы

Тектоникалық құрылымы жағынан палеозойлық қатпарлыққа жатады. Геологиялық жыныстарының көпшілігі әктастардан тұрады. Жер бедерінде карстық процестер байқалады.

Өсімдігі

Жотаның жонды-қырқалы келген шығыс бөлігіндегі қоңыр топырағында бұта аралас бидайық, нарғия, батысындағы аласа бөлігіндегі сұр, бозғылт сұр топырағында көктемдік көп жылдық өсімдіктер, еркекшөп, қоңырбас, қияқ, т.б., беткейлерінде бетеге, боз, шатқалдары мен аңғарларында арша, долана, алма ағашы өседі.

Қазығұрт жайлы ежелгі аңыз

Ежелгі аңызда дүниені топан су басқанда, Нұх пайғамбар кемесі Арабияда Жуда тауында, 10 ғ-дағы аңызда тауына тоқтаған делінеді. Қазақ (түркі) аңызы бойынша топан су қаптағанда Нұх пайғамбар [«Топан су» мифінің көне нұсқасында Нұх пайғамбардың есімінің орнында «Йвшқар-ата» («Жылаған-ата», «Жылауық ата») деген кісі есімі де қолданылады] кемесі Қ. т-ның шыңында тұрып қалған. Топан су қайтқан соң, адамзаттың жаңа ұрпағының тіршілігі сыртқы бітімі кемеге ұқсас Қ. т-нан басталған». Кейін, ислам дінінің таралуына байланысты Нұх пайғамбар туралы аңызбен ұштасып, ежелгі мифтің жаңа нұсқасы пайда болған. Жер-су атауының мифтік түсінігіне қарағанда «Қазығұрт» атауының ең ежелгі (прототүркілік) нұсқасы – «Қаңғұқ-урт» болған. Мұндағы «қаңғұқ» (қуыс, шұңқыр, үңгір) тіркесі: а) «бастапқы тіршілікті жаратқан құрсақ, Ұлы Ана» дегенді білдіреді, бұл ұғымның мысалдарын «Авестадағы» «Кангха», «Шахнамадағы» «Канг-диз», көк түркілерден «Өтүкен» (Өтү-"қаңғ"), Ергенеқон (Аргы-ене-"қаңғ") мифтік топонимдерінен, Қаңғу-Тарбан тарихи топонимінен, қаңғар, қаңғарлы, қаңлы этнонимдерінен, т.б. көруге болады, бұл жағдайда «қаңг» (қаңғұқ) барлық тіршілікті сақтаушы әлдебір кеңістік сипатына ие болып, типол. тұрғыдан Нұх пайғамбар кемесіне сәйкес келеді; б) «қайық» дегенді білдіреді («қаңғұқ»-"қайұқ"-"қадзұқ"-"қазық"), бұл нұсқаның Нұх пайғамбардың кемесімен типол. сәйкестігі тіпті дау туғызбайды, оның үстіне Қ. т-ның сыртқы сұлбасы расында да алып қайықты елестетеді. Ал сөз жасаушы екінші компонент – «ұрт» сөзінің мағынасы «жер, жер тумағы, жер ортасы, кіндігі» дегенді білдіреді (жалпы түркілік «жұрт – йұрт» сөзімен, «орда – орта» сөзімен, «жер» сөзімен, «жер» деген мағынаны білдіретін германдық «йордэрт», шумерлік «эриду», «урта» сөздерімен салыстыруға болады). Сонда, «Қазығұрт» сөзінің бастапқы мағынасы «барлық тіршілік тегін сақтап қалған жер (тумағы)» немесе "жер" (тумақ) дегенді білдірген. Сөздің түркі тілі негізінде түсіндірілуіне қарап, Қ. туралы мифтің б.з.б. 2 мыңжылдықта, Еділдің арғы бетінен шыққан үнді-ирандықтардың қазақ жеріне келіп қоныстана бастаған уақытының алдындағы жергілікті прототүркі тілді жұрттың қолданысында болғандығын топшылауға болады; заратуштрашылдықтың діни мәтіндер жинағы – «Авестада», кейінірек – «Шахнама» дастанында сақталған «Кангха/Кангдиз» деген ғажайып жердің де нақ осы Қазығұрт тауы орналасқан аймақпен (Шымкент – Ташкент аймағымен) сәйкестендірілуі де прототүркілік мифтік түсініктің б.з.б. 1 мыңжылдықта-ақ иран тілді ортаның дүниетанымына еніп кеткендігін көрсетеді. Кейбір зерттеушілер Қ. тауын «ригведалық» (үндіарийлік) топан су туралы мифпен де байланыстырады; бұл мифтегі топан судың куәгері болған Ману деген кісінің есімі мен Қ. өңіріндегі Мансары тауы, Мансары әулие сияқты топонимдердің ұқсастығы осындай пайымдауға негіз болған. Қ. тауының үнді-арийлердің Еділдің батысындағы далалардан бүгінгі Үндістанға дейінгі қоныс аудару бағытының бойында жатқандығын ескергенде, осындай топшылаудың қисынды екендігі аңғарылады. Яғни, үнді-арийлер өздерінің топан су туралы мифтерін прототүркілерден алып, өз талаптарына сай өзгерткен болып шығады. Қазақ ауыз әдебиетіндегі Қ. т. туралы аңыз өлеңде «Қазығұрттың басында кеме қалған, ол әулие болмаса неге қалған, Жетім қозы басында жатып қалып, Шопан ата жануар сонан қалған» деп, Шопан ата, , Жылқышы ата (), Ойсылқара сияқты төрт түліктің киелі иелері аталады.

Дереккөздер

1. Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы, 4-том
2. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
3. Флора Казахстана, т. 8, А.-А., 1965. Д. Жангельдина, С. Қондыбай