Қазақстан Республикасының азаматтығы

Қазақстанның азаматтығы — бұл елдің Конституциясы мен заңнамасына сәйкес Қазақстан азаматтарына берілетін заңды мәртебе. Қазақстан азаматтығы адамның мемлекет алдындағы құқықтары мен міндеттерін белгілейді. 2022 жылы 22 мыңнан аса адам Қазақстан азаматтығын алды. Оның ішінде Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен – 1375, жеңілдетілген тәртіппен – 20 мыңнан аса адам азаматтыққа қолжеткізді. Оның ішінде 17,5 мыңнан аса қандас (17 676), Қазақстан, Беларусь, Қырғызстан және Ресей арасындағы азаматтыққа қабылдаудың жеңілдетілген тәртібі туралы келісім бойынша – 1287, тұрмысқа шыққан әйелдің азаматтығы туралы Конвенция бойынша – 1777.

Қазақстан азаматтығы қазақстандық төлқұжатты алуға құқық береді

Тарих

Ресей империясының азаматтығы

1917 жылдың 1 қыркүйегіне (14 қыркүйегіне) дейін, Ресейде республикалық басқару формасын құру туралы Уақытша үкіметтің қаулысы қабылданған күнге дейін, Ресей империясында орта ғасырлардағы феодалдық дәуірде көптеген жолдармен қалыптасқан субъектілердің құқықтық теңсіздігін бекітетін подданство институты болды.

КСРО азаматының төлқұжаты

КСРО азаматтығы

Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының құрылуымен КСРО-ның жалпы одақтық азаматтығы енгізілді. 1924 жылғы КСРО Негізгі Заңының (Конституциясының) II тарауында "Одақтас республикалардың егеменді құқықтары және одақтық азаматтық туралы" одақтас республикалардың азаматтары үшін бірыңғай одақтық азаматтық белгіленетіні анықталды.

Қазақстанның көші-қон саясаты бойынша бұрынғы КСРО-ның тұрғындары үшін азаматтық алу оңай. Қазақстан Заңы азаматтықты туу құқығы бойынша алуға болады деп мәлімдейді. 1992 жылдың бірінші наурызына дейін Республика аумағында тұру құқығы бойынша беріледі.

Заң

Толық мақаласы: Қазақстан республикасының азаматтығы туралы заңы

Қазақстан азаматының жеке куәлігі

Қазақстанның азаматтығы, оның қандай негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай және тең болып табылады.

Қазақстанның азаматтары тегiне, әлеуметтiк және мүлiктiк жағдайына, нәсiлi мен ұлтына, жынысына, бiлiмiне, тiлiне, дiнге көзқарасына, саяси және өзге де сенiмдерiне, кәсiбiнiң түрi мен сипатына, тұрғылықты жерiне және басқа мән-жайларға қарамастан заң алдына тең. Қазақстанның азаматтары Қазақстанның Конституциясы мен заңдарында жарияланған, кепiлдiк берiлетiн азаматтық, саяси, экономикалық және әлеуметтiк құқықтар мен бостандықтарды барынша толық иеленедi.

Құқық

Конституцияға сәйкес, Қазақстанның әрбір азаматы өмір сүруге, сөз бостандығына, шығармашылық еркіндігіне, сондай-ақ діни сенім бостандығына, еңбек пен демалысқа, денсаулықты қорғауға, тегін орта білім алуға және тұрғын үйге қол сұғылмаушылыққа құқылы.

Қазақстан азаматтығын алу

Қазақстанның азаматтығы:

Тууы бойынша

• Бала туған кезде ата-анасының екеуі де Қазақстанның азаматы болса, ол туған жеріне қарамастан Қазақстанның азаматы болып табылады.
• Ата-анасының азаматтығы әртүрлі болып, бала туған кезде олардың біреуі Қазақстанның азаматы болған жағдайда бала:
  • Қазақстанның территориясында туса;
  • Қазақстан Республикасынан тыс жерде туса, бірақ, ата-анасының немесе олардың біреуінің бұл кезде Қазақстан территориясында тұрақты тұрғылықты жері болса, ол Қазақстанның азаматы болып табылады.
• Ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан территориясындағы бала Қазақстанның азаматы болып табылады.
• Қазақстанның аумағында тұрақты тұратын жері бар, азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстанның аумағында туған баласы Қазақстанның азаматы болып табылады

Қазақстан Республикасындағы шетелдіктің тұру ықтиярхаты

Қазақстанның азаматтығына қабылдау нәтижесінде

• Қазақстанның аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар өздерінің өтінішхаттары бойынша осы Заңға сәйкес Қазақстанның азаматтығына қабылдануы мүмкін.
• Қазақстанның азаматтығына қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді Қазақстанның Президенті қабылдайды.
• Қазақстанның аумағында заңды негізде кемінде бес жыл тұрақты тұратын не Қазақстанның азаматтарымен кемінде үш жыл некеде тұратын адамдар қабылданатын болады.
• Қазақстанның азаматтығына қабылдаған кезде кәмелетке толмағандардан, әрекетке қабiлетсіз және Қазақстан алдында ерекше еңбек сiңiрген адамдардан не Қазақстанның Президентi белгiлейтiн тiзбе бойынша кәсiптерге ие және талаптарға сай келетiн адамдардан және олардың отбасы мүшелерiнен жоғарыдағы тәртіп талап етiлмейдi;
• Қазақстан азаматтарының iшiнде жақын туыстарының бiрi - баласы (оның iшiнде асырап алған баласы), жұбайы (зайыбы) және ата-анасының бiреуi (асырап алушысы), апа-қарындасы, аға-iнiсi, атасы немесе әжесi бар, Қазақстан Республикасына тұрақты тұру мақсатымен келген, бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары, Қазақстан Республикасында тұру мерзiмiне қарамастан, қабылданатын болады.
• Әскери қызмет атқарып жүрген және Қазақстан аумағында орналасқан әскери қызметшiлердiң азаматтығы мәселелерi Қазақстанның мемлекетаралық шарттарымен белгiленедi.

Қазақстан тұрмысқа шыққан әйелдердің азаматтығы туралы Конвенцияның мүшесі

Жеңiлдетiлген тәртiппен Қазақстанның азаматтығына

1. тұру мерзіміне қарамастан, Қазақстанның аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын қандастар;
2. тұру мерзiмiне қарамастан, Қазақстанның аумағында заңды негіздерде тұрақты тұратын, өздерінің ерік қалауынан тыс азаматтығынан айырылған немесе оны жоғалтқан жаппай саяси қуғын-сүргiннiң ақталған құрбандары, сондай-ақ олардың ұрпақтары;
3. Қазақстанның жоғары оқу орындарында білім алатын этникалық қазақтар қабылдануы мүмкiн.

Қазақстанның халықаралық шарттарында көзделген негiздер мен тәртiп бойынша

Қазақстан және Қазақстан Республикасы азаматының төлқұжатын алу жеңілдетілген елдер

Жеңiлдетiлген тәртiппен (тiркеу тәртiбiмен) ҚР-ның азаматтығына қабылдау ҚР жасасқан халықаралық келісімдерге сәйкес жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта жеңілдетілген тәртіп мынадай адамдарға қатысты әрекет етеді:

• Ресей Федерациясының азаматтары;
• Беларусь Республикасының азаматтары;
• Қырғызстан Республикасының азаматтары;
• ҚР-ның азаматымен некеде тұрған шетелдіктер.

Заңда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады

Қазақстанның азаматтығын қалпына келтіру

Бұрын Қазақстанның азаматы болған адамның өтiнiшi бойынша Қазақстан заңнамасының талаптарына сәйкес оның Қазақстанның азаматтығы қалпына келтiрiлуi мүмкiн.

Қазақстанның азаматтығын тоқтату

Қазақстан азаматтығынан шығу

• Қазақстан азаматтығынан шығуға адамның осы Заңда белгіленген тәртіппен жасаған өтініші негізінде рұқсат етіледі.
• Егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның Қазақстан алдындағы міндеттемелерінің немесе мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың немесе Қазақстан территориясында орналасқан кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделері байланысты болса, Қазақстан азаматтығынан шығарудан бас тартылуы мүмкін.
• Егер шығу туралы өтінішхат берген адамға қатысты күдіктінің іс-әрекетін саралау туралы қаулы жария етілсе не ол заңды күшіне енген соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе немесе адамның Қазақстанның азаматтығынан шығуы Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігінің мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстанның азаматтығынан шығуға жол берілмейді.

Қазақстан азаматтығынан айыру

• Террористік қылмыстарды, сондай-ақ салдарынан Қазақстанның өмірлік маңызы бар мүдделеріне өзге де ауыр зиян келтірген, Қазақстанның Қылмыстық кодексі Ерекше бөлімінің тиісті баптарында көзделген қылмыстарды жасағаны үшін соттың шешімімен ғана Қазақстанның азаматтығынан айыруға жол беріледі.

Қазақстанның азаматтығын жоғалту

• Қазақстанның мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызметке қауіпсіздік қызметіне, полицияға, юстиция органдарына немесе өзге де мемлекеттік өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
• егер Қазақстанның азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
• Қазақстанның мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша;
• егер адам басқа мемлекеттің азаматтығын алған болса;
• егер адамның Қазақстанның азаматтығын алуына негіз болған Қазақстанның азаматымен некесін сот жарамсыз деп таныса;
• Қазақстанның азаматы болып табылатын, шетелдіктерге асырап алуға берілген бала кәмелетке толған кезде оның ерікті қалауы бойынша;
• адамның шетелдік қарулы қақтығыстарға, шет мемлекет аумағындағы экстремистік және (немесе) террористік әрекетке қатысуы салдарынан жоғалтады.

Қазақстанның азаматтығына қабылдаудан бас тарту негіздері

• адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, ҚР-ның егемендiгi мен тәуелсiздiгiне әдейi қарсы шықса;
• ҚР аумағының бiрлiгi мен тұтастығын бұзуға шақырса;
• ұлттық қауiпсiздiкке, халықтың денсаулығына нұқсан келтiретiн құқыққа қарсы әрекетті жүзеге асырса;
• ұлтаралық, конфессияаралық және дiни араздықты қоздыратын болса, ҚР мемлекеттiк тiлiнiң қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
• террористтік және экстермисттік ұйымдарға    кірген немесе террористік әрекеті үшін сотталған болса;
• халықаралық іздеуде болса, соттың күшіне енген үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе не сот оның әрекетін ерекше қауіпті баукеспелік деп таныса;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау туралы өтініш білдірген кезде өзі туралы жалған мәліметтер хабарласа немесе ҚР-ның заңнамасында белгіленген мерзімдерде қажетті құжаттарды дәлелсіз себептермен тапсырмаса;
• ҚР-ның аумағында немесе оның шегінен тыс жерлерде қасақана қылмыс жасағаны үшін ҚР-ның заңмасымен солай деп танылған, соттылығы алынбаған немесе өтелмеген болса;
• ҚР-ның азаматтығына қабылдау немесе ҚР-ның азаматтығын қалпына келтіру туралы өтініш бергенге дейінгі бес жыл ішінде экономика саласында құқық бұзушылық жасаса, бірнеше рет ҚР-ның халықтың көші-қоны саласындағы заңнамасын  бұзса;

Қос азаматтық

Қазақстан қос азаматтықты қолдамайтын елдер қатарына кіреді

Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-бабының 3-тармағына және «Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы» Қазақстан Республикасының Заңының 3-бабына сәйкес басқа мемлекеттің азаматтығы танылмайды. Алайда ҚР азаматтары шетел мемлекетінің азаматтығын ҚР азаматтығынан шықпай тұрып алатын жағдайлар да ұшырасады және осы арқылы заңсыз қос азаматтыққа ие болады. Екінші азаматтықты алудың негізгі себебі еркін қозғалу тілегі ғана емес, сонымен қатар белгілі бір материалдық пайдаларды алу (мысалы, зейнетақылық есеп айырысу, екінші бала туғандағы жәрдемақы).

Басқа мемлекеттің азаматтығын қабылдамас бұрын ҚР азаматы қазақстандық азаматтықтан шығу керек.

Азамат ҚР азаматтығынан шықпай шетел азаматтығын алған жағдайда, ол 30 күнтізбелік күннің ішінде бұл туралы хабарлауға және Қазақстан Республикасының төлқұжатын және/немесе жеке куәлігін ҚР ішкі істер органдарына немесе шет елдердегі мекемелеріне тапсыруға міндетті.

Қазақстандық азаматтықты қабылдауға өтініш берушіге егер ол басқа мемлекеттердің азаматтығында тұрса, бас тартылады. ҚР азаматтығын қабылдау үшін өтінішм беруші адам шетелдік азаматтықтан бас тартуы және өзінің шетелдік паспортын бұрынғы азаматтығы бар мемлекеттің уәкілетті органына тапсыруы қажет.

Тағы қараңыз

• Қазақстан азаматтарына қойылатын визалық талаптар
• Қазақстан азаматының төлқұжаты
• Қазақстан азаматының жеке куәлігі

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы. Тексерілді, 4 тамыз 2023.
2. Тұрмысқа шыққан әйелдердің азаматтығы туралы конвенция (ағылш). Тексерілді, 4 тамыз 2023.
3. ҚР азаматтығын алу. Тексерілді, 4 тамыз 2023.