Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шабдалы (лат. Persіca – парсы) — раушангүлділер тұқымдасына жататын жеміс ағашы. Ауа райы жылы аймақтарда (Оңт. Еуропа, АҚШ, Жапония, Қытай, Түркия, Орта Азия). Шабдалының мәдени сұрыптары кәдімгі Шабдалыдан таралған. Кәдімгі Шабдалының биіктігі 6 – 8 м, жапырақтары кезектесіп орналасқан. Гүлі қос жынысты, түсі қызғылт, сары немесе ақшылдау. Ол 2–3 жылдан бастап 15–20 жылға дейін жеміс береді.
| Шабдалы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Шабдалы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Malus domestica |
Жемісі етжеңді, ішінде сүйегі бар, қышқылтым, шырыны тәтті, құрамында қант, органик. қышқылдар, А, С витаминдері көп. Тұқымында болатын Шабдалы майынан тамақтық заттар мен дәрі жасалады. Әр Шабдалы ағашынан 20 – 120 кг жеміс алынады. Жемісі жастай және кептірілген күйінде (компот, тосап, тәтті сусын, т. б.) пайдаланылады. Өнімді мол алу үшін топырақты құнарландыру, уақытымен суғару және қажетсіз бұтақтарын кесіп, сиретіп отыру керек. Оның өсіп тұрған жерінде арамшөптер болмауы қажет.
ТМД-да, Орта Азия республикаларында, Закавказьеде, Қырымда, Дағыстанда, Молдовада, Солтүстік Кавказдың Қара теңіз жағалауында және Қазақстанның оңтүстік облыстарында будандастырылған 50-ден астам сорты өсіріледі. Шабдалының жемісінде 80 – 90 % су, 6 – 14 % қант (оның 5 – 10 %-ы сахароза), 0,5 – 1,2 % пектин заттары, 9,4 – 20 мг % С витамині, 0,6 – 1,0 мг каротин, ал тұқымында 20 – 60%-ға дейін май қышқылдары және эфир майы болады. Жемісі жастай, кептірілген күйінде (компот, варенье, тәтті сусын, т. б.) пайдаланылады. Шабдалы тұқымынан және бадам, алша, өрікпен ұластыру әдісімен көбейтіледі. Өнімді мол алу үшін жыл сайын бұтақтарын шарпып, сиретіп отыру қажет.
Өсімдік туралы
Шабдалы – раушангүлдер тұқымдасы, бадам тобына жататын өсімдік. Шабдалының отаны нақты белгісіз. Көпке дейін шабдалының отаны Иран деп есептеліп келген, бірақ жабайы түрі Қытайда табылғаннан кейін, зерттеушілер шабдалының отаны – Қытай деген тұжырымға келді. Қазіргі кезде шабдалыны субтропикалық және жылы қоңыржай климаттардың көп жерлерінде өсіреді. Еуропаға шабдалы Парсы елі арқылы келген. Жеміс өсіруден Еуропада шабдалы, алма мен алмұрттан кейін үшінші орында тұр. Шабдалы өсіруден АҚШ бірінші орындағы мемлекет. Қазіргі кезде шабдалының 3000-ға жуық сұрыпы бар. Шабдалының екі түрі бар: біріншісінің қабығы түкті, екіншісінікі – тегіс. Ағаштың биіктігі 6 м. Жапырақтары сопақша келген ұзын. Жапырақтары гүлдеп болғаннан кейін шығады. Гүлі қызғылт-күлгін, мәдени түрлерінде ақ, қызыл, ала түстілері де бар. Күлтелері жәй және гүлпарлы болып келеді. Жемісі шар пішінді, бүйірінде сызығы бар. Алдында жасыл түсті болады да, соңынан қызғылт-сары түске айналады. Жемісінің өзіне тән хош иісі болады. Жемісінің ортасында ірілеу сүйегі болады. Сүйегінің беті бұдырлау, қоңыр. Жеміс беру кезеңі мамырдан қазанға дейін созылады. Ерте пісетін сұрыптарына қарағанда, кеш пісетіндері хош иісті, дәмдірек және дәрумендері көп болады. Жемісінің салмағы 50 грамнан 500 грамға дейін жетеді. Шабдалы 40-50 жылға дейін өмір сүреді, бірақ ауруға шалдыққыш, сондықтан ертерек өліп қалады. Көбінесе 15-30 жылға дейін ғана өмір сүреді.
Шабдалы – жарықсүйгіш өсімдік, көлеңкелі жерде жемістері кішірейіп, дәмсіз болады. Шабдалы тұқымнан және вегативті тәсілмен — қалемшелеу, ұластыру арқылы көбейеді. Шабдалыны отырғызған кейін 3-5 жылдан соң жеміс бере бастайды. Әр ағаш 30 кг — 100 кг-ға дейін жеміс бере алады.
Қолданылуы
Шабдалы ағашының жемісі пайдалы әрі тәтті. Шабдалы қантқа, органикалық қышқылдарға, ферменттерге, өзектерге, илік, азотты және пектинді заттарға, С, В1, Р, РР дәрумендеріне, каротинге, флавоноидтарға, сонымен қатар минералды заттар мен микроэлементтерге бай. Әсіресе, Қырым шабдалысында В2, өзбек шабдалысында Е дәрумені көп болады. Фармацевтикада пектиндер мен эфир майын алу үшін қолданылады. Шабдалы жемісін асқазан аурулары, жүрек ауруы, қан аздық кезінде жеу өте пайдалы.
Шабдалыдан тосап, компот, джем жасайды. Шабдалы сүйектерінен «персико» деп аталатын ликер жасайды.
Шабдалының 5 түрі:
- кәдімгі шабдалы (P. vulgaris),
- гансун шабдалысы (Р. kansuensis),
- Давид шабдалысы (Р. Dawidiana),
- Потанин шабдалысы (Р. Potanini),
- ғажайып шабдалы тараған (Р. mira).
Шабдалы туралы тақпақ
Шабдалының қасына
Отырғызба мойылды,
Қас жауы сол,
Өсірмес.
Сайла басқа орынды.
Жұдырықтай шабдалы Елестетер алманы.
Сырты түкті жеміс бұл,
Бас бармақтай бар дәні.
 Тұтас көрiнiс |  Жапырақтар және жемiстер |  Түстер |  Түстер |
Тағы қараңыз
- Орта Азия
- Еуропа
- Витаминдер
- Алма
- Алмұрт
Дереккөздер
- «Қазақ Энциклопедиясы», 18 том
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет. ISBN 9965-36-414-1
Әдебиет
- Қ 74 Құлжабаева Г. Ә.; «Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жемістер: Дидактикалық материал. — Алматы, 2011. — 16 б; ISBN 978-601-7237-31-8
Сілтемелер
- Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shabdaly lat Persica parsy raushangүldiler tukymdasyna zhatatyn zhemis agashy Aua rajy zhyly ajmaktarda Ont Europa AҚSh Zhaponiya Қytaj Tүrkiya Orta Aziya Shabdalynyn mәdeni suryptary kәdimgi Shabdalydan taralgan Kәdimgi Shabdalynyn biiktigi 6 8 m zhapyraktary kezektesip ornalaskan Gүli kos zhynysty tүsi kyzgylt sary nemese akshyldau Ol 2 3 zhyldan bastap 15 20 zhylga dejin zhemis beredi ShabdalyShabdalyDүniesi ӨsimdikterBolimi Taby Saby Tukymdasy RosaceaeKishi tukymdasy Tegi ShabdalyTүri M domesticaMalus domesticaOtto Vilgelm Tom surettegen shabdaly gүli zhemisi tukymy zhәne zhapyraktary 1885 Zhemisi etzhendi ishinde sүjegi bar kyshkyltym shyryny tәtti kuramynda kant organik kyshkyldar A S vitaminderi kop Tukymynda bolatyn Shabdaly majynan tamaktyk zattar men dәri zhasalady Әr Shabdaly agashynan 20 120 kg zhemis alynady Zhemisi zhastaj zhәne keptirilgen kүjinde kompot tosap tәtti susyn t b pajdalanylady Өnimdi mol alu үshin topyrakty kunarlandyru uakytymen sugaru zhәne kazhetsiz butaktaryn kesip siretip otyru kerek Onyn osip turgan zherinde aramshopter bolmauy kazhet TMD da Orta Aziya respublikalarynda Zakavkazede Қyrymda Dagystanda Moldovada Soltүstik Kavkazdyn Қara teniz zhagalauynda zhәne Қazakstannyn ontүstik oblystarynda budandastyrylgan 50 den astam sorty osiriledi Shabdalynyn zhemisinde 80 90 su 6 14 kant onyn 5 10 y saharoza 0 5 1 2 pektin zattary 9 4 20 mg S vitamini 0 6 1 0 mg karotin al tukymynda 20 60 ga dejin maj kyshkyldary zhәne efir majy bolady Zhemisi zhastaj keptirilgen kүjinde kompot varene tәtti susyn t b pajdalanylady Shabdaly tukymynan zhәne badam alsha orikpen ulastyru әdisimen kobejtiledi Өnimdi mol alu үshin zhyl sajyn butaktaryn sharpyp siretip otyru kazhet Өsimdik turalyShabdaly raushangүlder tukymdasy badam tobyna zhatatyn osimdik Shabdalynyn otany nakty belgisiz Kopke dejin shabdalynyn otany Iran dep eseptelip kelgen birak zhabajy tүri Қytajda tabylgannan kejin zertteushiler shabdalynyn otany Қytaj degen tuzhyrymga keldi Қazirgi kezde shabdalyny subtropikalyk zhәne zhyly konyrzhaj klimattardyn kop zherlerinde osiredi Europaga shabdaly Parsy eli arkyly kelgen Zhemis osiruden Europada shabdaly alma men almurttan kejin үshinshi orynda tur Shabdaly osiruden AҚSh birinshi oryndagy memleket Қazirgi kezde shabdalynyn 3000 ga zhuyk surypy bar Shabdalynyn eki tүri bar birinshisinin kabygy tүkti ekinshisiniki tegis Agashtyn biiktigi 6 m Zhapyraktary sopaksha kelgen uzyn Zhapyraktary gүldep bolgannan kejin shygady Gүli kyzgylt kүlgin mәdeni tүrlerinde ak kyzyl ala tүstileri de bar Kүlteleri zhәj zhәne gүlparly bolyp keledi Zhemisi shar pishindi bүjirinde syzygy bar Aldynda zhasyl tүsti bolady da sonynan kyzgylt sary tүske ajnalady Zhemisinin ozine tәn hosh iisi bolady Zhemisinin ortasynda irileu sүjegi bolady Sүjeginin beti budyrlau konyr Zhemis beru kezeni mamyrdan kazanga dejin sozylady Erte pisetin suryptaryna karaganda kesh pisetinderi hosh iisti dәmdirek zhәne dәrumenderi kop bolady Zhemisinin salmagy 50 gramnan 500 gramga dejin zhetedi Shabdaly 40 50 zhylga dejin omir sүredi birak auruga shaldykkysh sondyktan erterek olip kalady Kobinese 15 30 zhylga dejin gana omir sүredi Shabdaly zharyksүjgish osimdik kolenkeli zherde zhemisteri kishirejip dәmsiz bolady Shabdaly tukymnan zhәne vegativti tәsilmen kalemsheleu ulastyru arkyly kobejedi Shabdalyny otyrgyzgan kejin 3 5 zhyldan son zhemis bere bastajdy Әr agash 30 kg 100 kg ga dejin zhemis bere alady ҚoldanyluyShabdaly agashynyn zhemisi pajdaly әri tәtti Shabdaly kantka organikalyk kyshkyldarga fermentterge ozekterge ilik azotty zhәne pektindi zattarga S V1 R RR dәrumenderine karotinge flavonoidtarga sonymen katar mineraldy zattar men mikroelementterge baj Әsirese Қyrym shabdalysynda V2 ozbek shabdalysynda E dәrumeni kop bolady Farmacevtikada pektinder men efir majyn alu үshin koldanylady Shabdaly zhemisin askazan aurulary zhүrek auruy kan azdyk kezinde zheu ote pajdaly Shabdalydan tosap kompot dzhem zhasajdy Shabdaly sүjekterinen persiko dep atalatyn liker zhasajdy Shabdalynyn 5 tүri kәdimgi shabdaly P vulgaris gansun shabdalysy R kansuensis David shabdalysy R Dawidiana Potanin shabdalysy R Potanini gazhajyp shabdaly taragan R mira Shabdaly turaly takpakShabdalynyn kasyna Otyrgyzba mojyldy Қas zhauy sol Өsirmes Sajla baska oryndy Zhudyryktaj shabdaly Elesteter almany Syrty tүkti zhemis bul Bas barmaktaj bar dәni Tutas korinis Zhapyraktar zhәne zhemister Tүster TүsterTagy karanyzOrta Aziya Europa Vitaminder Alma AlmurtDerekkozder Қazak Enciklopediyasy 18 tom Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi K54 Қogamdyk tamaktandyru Almaty Mektep baspasy 2007 232 bet ISBN 9965 36 414 1ӘdebietҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Zhemister Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 31 8SiltemelerGүlstan osimdikter turaly sajt Muragattalgan 20 akpannyn 2012 zhyly Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet