Хетт патшалығы — б.з.б. 18 — 12 ғасырлар аралығында Кіші Азияда өмір сүрген ежелгі мемлекет. Б.з.б. 20 — 19 ғасыларда құрамына хетт, хатти этникалық топтары кірген кішіазиялық саяси бірлестіктердің (Канес, Хаттусас, Бурушханда) негізінде құрылған. Хетт патшасы Анитастың кезінде (шамамен б.з.б. 18 ғасыр) оған дейін Ассирияға бағынған кішіазиялық елді мекендердің өзара бірігуі басталды. Ол , қалаларын басып алып, Куссарды астанаға айналдырды. Ежелгі хетт әулетінің негізін салушы (б.з.б. 17 ғ-дың бас кезі) Хетт патшалығының аумағын кеңейтті. Лабарнаның мұрагері Хаттусилис Қ-нің кезінде (б.з.б. 17 ғасырдың ортасы) мен Кіші Азияның оңтүстік-шығысындағы бірқатар облыстар басып алынды. Ол астананы Хаттусасқа көшірді. Хаттусилис Қ-нің ұлы Мурсилис Қ-нің тұсында Хетт пирамидасының әскери қуаты ең жоғары өрлеу шегіне жетті. Онан кейінгі 100 жылдай кезең өзара қырқысу соғыстары мен сарай төңкерістеріне толы болды. Хетт заңдары қабылданғанға дейін (шамамен б.з.б. 16 ғасыр) Хетт патшалығы үш негізгі бөліктен: орталық Хаттусас болған орталық облыстан, Кіші Азияның оңтүстік-батысындағы Лувий мен солтүстік-шығысындағы құралды. Б.з.б. 15 — 14 ғасырдың бас кезінде лувиялықтар мен хурриттер мекендеген оңтүстік облыстардың рөлі күрт күшейді. Жаңа патшалық деп аталған кезеңдегі (б.з.б. 14 ғасыр — 12 ғасырдың бас кезі) хетт патшалары хуриттер болды. Қ патша (б.з.б. 14 ғасырдың басы) ұзаққа созылған соғыстан кейін Миттанияны талқандап, тәуелділікке түсірді. Кейінгі патшалар Мурсилис ҚҚ билік еткен уақыттан (б.з.б. 14 ғ-дың соңы) Хаттусили ҚҚҚ-ге дейін Хетт патшалығы мен Египет Таяу Шығыстың екі қуатты державасы ретінде Сирияны иемдену үшін өзара соғысты. Б.з.б. 13 ғасырдың соңы мен 12 ғасыдың бас кезінде Хетт патшалығына мен кірген мемлекеттер одағы қарсы шықты. Билеушілер әулетінің өзара қырқысу соғыстары, шеткері облыстар мен одақтас патшалардың оның құрамынан шығуы мемлекеттің ыдырауына әкеп соқты. Хетт патшалығы мүлдем жойылуына Кіші Азиядағы “теңіз халықтарының” шығысқа қарай қоныс аударуы да түрткі болды. Хетт патшалығы Ежелгі Шығыста, әсіресе, Кіші Азияда 600 жыл бойы жетекші мемлекет болып, бұл аймақтың дамуында үлкен рөл атқарды. Үздіксіз соғыстар хеттердің қорғаныс сәулет өнерінің дамуына жағдай жасады. Осы кезеңде сарайлар мен ғибадатханалар бой көтерді. Бұл архитектуралық ескерткіштер терезелерінің кеңдігімен ерекшеленді. Сәулет өнері жұмысы мүсін және бедерлеумен тығыз байланыста болды. Ежелгі хетт өнері шығыс халықтары өркениетінде үлкен із қалдырды. Хетт патшалығының саяси құрылымы да күрделі болды. Патша жеке облыстарды басқару үшін жергілікті әкімдерді тағайындады. Жер иеліктерін алғандар белгілі бір шаруашылық міндеттерін немесе әскери қызмет атқаруға тиіс болды. Құлдар бүкіл халықтың шамалы бөлігін құрады. Құлдар мен ерікті хеттердің арасында ерекше жер үлестері берілген әскери тұтқындардың әлеуметтік тобы болды. Патша шексіз билік құрып, ол құдаймен қатар қойылды. Хетт патшалығы жойылғаннан кейін мемлекетті құраған жергілікті тайпалар кейіннен келіп қоныстанған халықтардың құрамына сіңіп кетті.
Табиғаты
Хэтт патшалығы Анатолы деген аймақта орналасқан еді. Ежелден-ақ бұл жерді үш жағынан теңіздер қоршап жатты. Олар: Қара теңіз, Мәрмар, Эгей, Жерорта теңіздері. Бұл аймақ таулы үстірттер мен беткейлерге толы болды. Сол үшін де егістікке де, мал шаруашылығына да қолайлы болды.Елде ең үлкен өзен Галес деп аталды, қазір Қызыл Ирмак деп аталады.Бұл өзен қара теңізге құйды.тауларда әр түрлә ағаштар мен өсімдіктер өсті. тау қойнаулар күміске, мысқа, қорғасынға, темірге толы болды.Хэтт патшалығының халқын шетел адамдар Каспийден келген халық деп атады.
Тұрмысы
Кіші Азияның табиғаты мал өсіруге ыңғайлы болғандықтан, елдің басты байлығы мал, оның ішінде қой болды. Сонымен қатар төрт түлікке қатысты заңдар өте көп және әсерлі болды.
Шағын өзендер бойындағы жазықтықтар егістік үшін пайдаланылды. Бау бақша, көкөніс өсіру мықтап қолға алынған еді. Хэтт жерінде металдар қоры көп болғандықтан, халық олардан түрлі әшекейлер мен құралдар жасап басқа елмен сауда саттық қарым қатынас жасады.Бұның әсерінен елде жекелеген мамандықтар пайда болы. құмырашылар, ұсталар, ағаш шеберлері, етікшілер, тігіншілер, тоқымашылар.
Мұнымен қатар хэттерде рулық құрылыс ұзақ сақталды.Егер біреу қылмыс жасаса, ол үшін бүкіл ру немесе қауым жауап берді.
Мәдениеті
Хэттердің діни түсініктері бейнелеу өнерінде үлкен орын иеленді. Оларда табиғаттың анасы сопақша бас киім киеген, ұзын көйлек киген ана бейнесіндегі құдай болып есептелінді.Олар бұдан басқа да құдайларға табынды. Хэтт құдайларының бейнесі әдеби шығармаларда да кездесті.Мысалы, көктем құдайы телепинге арналған шығарма.Хэттер көптеген вавилондық шығармарды білген және оны өз тілене аударған.
Хэттік құрылыс өнерінің бір ерекшелігі қаланың екі қатар дуалмен қоршалуы.
Дереккөздер
- Ежелгі дүние тарихы - 6 сынып - Алматы: Атамұра баспасы 2006
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Hittite Empire |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Hett patshalygy b z b 18 12 gasyrlar aralygynda Kishi Aziyada omir sүrgen ezhelgi memleket B z b 20 19 gasylarda kuramyna hett hatti etnikalyk toptary kirgen kishiaziyalyk sayasi birlestikterdin Kanes Hattusas Burushhanda negizinde kurylgan Hett patshasy Anitastyn kezinde shamamen b z b 18 gasyr ogan dejin Assiriyaga bagyngan kishiaziyalyk eldi mekenderdin ozara birigui bastaldy Ol kalalaryn basyp alyp Kussardy astanaga ajnaldyrdy Ezhelgi hett әuletinin negizin salushy b z b 17 g dyn bas kezi Hett patshalygynyn aumagyn kenejtti Labarnanyn murageri Hattusilis Қ nin kezinde b z b 17 gasyrdyn ortasy men Kishi Aziyanyn ontүstik shygysyndagy birkatar oblystar basyp alyndy Ol astanany Hattusaska koshirdi Hattusilis Қ nin uly Mursilis Қ nin tusynda Hett piramidasynyn әskeri kuaty en zhogary orleu shegine zhetti Onan kejingi 100 zhyldaj kezen ozara kyrkysu sogystary men saraj tonkeristerine toly boldy Hett zandary kabyldanganga dejin shamamen b z b 16 gasyr Hett patshalygy үsh negizgi bolikten ortalyk Hattusas bolgan ortalyk oblystan Kishi Aziyanyn ontүstik batysyndagy Luvij men soltүstik shygysyndagy kuraldy B z b 15 14 gasyrdyn bas kezinde luviyalyktar men hurritter mekendegen ontүstik oblystardyn roli kүrt kүshejdi Zhana patshalyk dep atalgan kezendegi b z b 14 gasyr 12 gasyrdyn bas kezi hett patshalary huritter boldy Қ patsha b z b 14 gasyrdyn basy uzakka sozylgan sogystan kejin Mittaniyany talkandap tәueldilikke tүsirdi Kejingi patshalar Mursilis ҚҚ bilik etken uakyttan b z b 14 g dyn sony Hattusili ҚҚҚ ge dejin Hett patshalygy men Egipet Tayau Shygystyn eki kuatty derzhavasy retinde Siriyany iemdenu үshin ozara sogysty B z b 13 gasyrdyn sony men 12 gasydyn bas kezinde Hett patshalygyna men kirgen memleketter odagy karsy shykty Bileushiler әuletinin ozara kyrkysu sogystary shetkeri oblystar men odaktas patshalardyn onyn kuramynan shyguy memlekettin ydyrauyna әkep sokty Hett patshalygy mүldem zhojyluyna Kishi Aziyadagy teniz halyktarynyn shygyska karaj konys audaruy da tүrtki boldy Hett patshalygy Ezhelgi Shygysta әsirese Kishi Aziyada 600 zhyl bojy zhetekshi memleket bolyp bul ajmaktyn damuynda үlken rol atkardy Үzdiksiz sogystar hetterdin korganys sәulet onerinin damuyna zhagdaj zhasady Osy kezende sarajlar men gibadathanalar boj koterdi Bul arhitekturalyk eskertkishter terezelerinin kendigimen erekshelendi Sәulet oneri zhumysy mүsin zhәne bederleumen tygyz bajlanysta boldy Ezhelgi hett oneri shygys halyktary orkenietinde үlken iz kaldyrdy Hett patshalygynyn sayasi kurylymy da kүrdeli boldy Patsha zheke oblystardy baskaru үshin zhergilikti әkimderdi tagajyndady Zher ielikterin algandar belgili bir sharuashylyk mindetterin nemese әskeri kyzmet atkaruga tiis boldy Қuldar bүkil halyktyn shamaly boligin kurady Қuldar men erikti hetterdin arasynda erekshe zher үlesteri berilgen әskeri tutkyndardyn әleumettik toby boldy Patsha sheksiz bilik kuryp ol kudajmen katar kojyldy Hett patshalygy zhojylgannan kejin memleketti kuragan zhergilikti tajpalar kejinnen kelip konystangan halyktardyn kuramyna sinip ketti Ezhelgi Shygys Mike mәdenieti Ezhelgi Mysyr hetter memleketi men AssiriyaTabigatyHett patshalygy Anatoly degen ajmakta ornalaskan edi Ezhelden ak bul zherdi үsh zhagynan tenizder korshap zhatty Olar Қara teniz Mәrmar Egej Zherorta tenizderi Bul ajmak tauly үstirtter men betkejlerge toly boldy Sol үshin de egistikke de mal sharuashylygyna da kolajly boldy Elde en үlken ozen Gales dep ataldy kazir Қyzyl Irmak dep atalady Bul ozen kara tenizge kujdy taularda әr tүrlә agashtar men osimdikter osti tau kojnaular kүmiske myska korgasynga temirge toly boldy Hett patshalygynyn halkyn shetel adamdar Kaspijden kelgen halyk dep atady TurmysyKishi Aziyanyn tabigaty mal osiruge yngajly bolgandyktan eldin basty bajlygy mal onyn ishinde koj boldy Sonymen katar tort tүlikke katysty zandar ote kop zhәne әserli boldy Shagyn ozender bojyndagy zhazyktyktar egistik үshin pajdalanyldy Bau baksha kokonis osiru myktap kolga alyngan edi Hett zherinde metaldar kory kop bolgandyktan halyk olardan tүrli әshekejler men kuraldar zhasap baska elmen sauda sattyk karym katynas zhasady Bunyn әserinen elde zhekelegen mamandyktar pajda boly kumyrashylar ustalar agash sheberleri etikshiler tiginshiler tokymashylar Munymen katar hetterde rulyk kurylys uzak saktaldy Eger bireu kylmys zhasasa ol үshin bүkil ru nemese kauym zhauap berdi MәdenietiHetterdin dini tүsinikteri bejneleu onerinde үlken oryn ielendi Olarda tabigattyn anasy sopaksha bas kiim kiegen uzyn kojlek kigen ana bejnesindegi kudaj bolyp eseptelindi Olar budan baska da kudajlarga tabyndy Hett kudajlarynyn bejnesi әdebi shygarmalarda da kezdesti Mysaly koktem kudajy telepinge arnalgan shygarma Hetter koptegen vavilondyk shygarmardy bilgen zhәne ony oz tilene audargan Hettik kurylys onerinin bir ereksheligi kalanyn eki katar dualmen korshaluy DerekkozderEzhelgi dүnie tarihy 6 synyp Almaty Atamura baspasy 2006 Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Hittite Empire