Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Халха (халх, халха-моңғолдар) — Моңғолияның негізгі халқын құрайтын моңғол халқы. Жалпы саны 2 млн 134 мың, бұл жалпы халықтың 82,04% құрайды (2007 ж.). Антропологиялық жағынан үлкен моңғол пішіндес нәсілдің құрлықтық түріне жатады.
| Халха | |
| халх | |
 руынан шыққан халха-моңғол | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 2,1 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Тілі
моңғол тілдерінің шығыс тобына кіреді, қазіргі моңғол әдеби тілінің негізін қалады. Жазуы 1945 жылдан бастап кириллицаға негізделген. Оған дейін 13 ғасырда жасалған ұйғыр графикасы негізіндегі ескі моңғол жазуы кең тараған.
Діні
XVI ғасырда Моңғолияға будда монахтарының келуімен бұл дін бүкіл елге тез тарады. Далай-ламалардың ілімдері – бұл философиялық ақиқат пен қағидалардың жиынтығы, олардың негізі бейбітшілік пен келіспеушілікке төзімділікпен қарау болып табылады. Ресей империясының ықпалымен халха моңғолдары несториандық христиан дініне қызығушылық танытты. Уақыт өте келе кейбір христиандар католик дінін қабылдады. Сондай-ақ бүгінде Моңғолияда көрші елдердің дінінің ықпалына байланысты көптеген мұсылмандарды кездестіруге болады.
Этнонимі
XVI ғасырдың ортасында Халха топонимі (моңғолша халх – «қалқан», «жабын») Солтүстік Моңғолия аумағын (қазіргі Моңғол Халық Республикасы территориясының негізгі бөлігі) белгілеу үшін пайда болды, кейін этноним ретінде осы өлкенің халқына жатқызылған. XVII—XVIII ғасырлардағы моңғол шежіресінде 12 халх ұрпағы (рулары) атап өтіледі, оның 7-уі XVI ғасырда Гэрэсэндзенің қол астына өткен. Халха құрамына этникалық жағынан алуан түрлі элементтер кірді: моңғол (боржигиндер, хотогойттер, дариганга, хорчиндер, чахарлар, үзімшіндер) және моңғол еместер (танғұттар, сартулдар, т.б.). Моңғолияның қалған этникалық-этнографиялық топтары (дербеттер, баяттар, мингаттар, дархаттар, хамниғандар, хотондар, т.б.) солардың төңірегінде топтастырылған.
Кәсібі
Негізгі кәсібі мал шаруашылығы, бұрын көшпелі болса, қазір жартылай отырықшы. Көмекші рөлді Моңғолия аумағында қола дәуірінен бері белгілі егіншілік, сонымен қатар аңшылық атқарды.
Өмір салты
Көптеген халхалар әлі күнге дейін өз халқының дәстүрлі баспанасы киіз үйде тұрады. Киіз үйлердің әртүрлі түрлері бар, олардың кейбіреулері үйлену тойы үшін арнайы жасалған, ал басқалары қарапайым үй ретінде қызмет етеді. Киіз үйдің кеңістігі ерлерге және әйелдерге бөлінеді. Киіз үйдің ортасында ошақ бар, оның жанына бүкіл отбасы жиналады. Маңызды қонақты тек отағасы ғана отыратын ең құрметті орынға отырғызады.
Халхалар әлі күнге дейін Моңғол империясында танымал болған киімді киеді. Бұл киімдер далада өмір сүруге өте ыңғайлы. Өзін желден қорғау және онда күнделікті әрекеттерді орындау оңай. Күнделікті мерекелік киім - бұл дэли - кафтан, оны әртүрлі тәсілдермен безендіруге болады. Бұл ұзын жеңді және кең белдемшелі костюм. Мұндай шапан кең белбеумен байланған. Оны ерлер мен әйелдер киеді, сондай-ақ аяқты қорғау үшін шалбар немесе юбка қолданылады. Тұрмысқа шыққан немесе жоғары дәрежелі әйелдер бас киім киеді.
Халха диетасының негізін сүт өнімдері мен ет құрайды. Қой еті ең көп таралған өнім түрі, оңтүстік аймақтарда адамдар түйе етін жейді, ал солтүстікте сиыр етінен жасалған тағамдар бар. Халха дастарханында сирек кездесетін деликатес – қодас еті.
Дереккөздер
- Толковый словарь русского языка. https://sanstv.ru/dict/%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0%20(%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4) Мұрағатталған 29 желтоқсанның 2022 жылы.
- Советская историческая энциклопедия https://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/19111/%D0%A5%D0%90%D0%9B%D0%A5%D0%90
- Халха-монголы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/697205
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
- Халха (народ) https://megabook.ru/article/%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0%20(%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B4)
- Халха-монголы – путь от войны к миру Источник: https://musaget.ru/halha-mongoly-put-ot-voyny-k-miru https://musaget.ru/halha-mongoly-put-ot-voyny-k-miru/
- народы мира / Халха http://www.etnolog.ru/people.php?id=HALH
- Халха-Монголы https://forum-eurasica.ru/topic/4208-%D1%85%D0%B0%D0%BB%D1%85%D0%B0-%D0%BC%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B/
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Halha halh halha mongoldar Mongoliyanyn negizgi halkyn kurajtyn mongol halky Zhalpy sany 2 mln 134 myn bul zhalpy halyktyn 82 04 kurajdy 2007 zh Antropologiyalyk zhagynan үlken mongol pishindes nәsildin kurlyktyk tүrine zhatady Halhahalhruynan shykkan halha mongolBүkil halyktyn sany2 1 mln En kop taralgan ajmaktar MongoliyaTilderimongol tiliDinitibet buddizmi Tilimongol tilderinin shygys tobyna kiredi kazirgi mongol әdebi tilinin negizin kalady Zhazuy 1945 zhyldan bastap kirillicaga negizdelgen Ogan dejin 13 gasyrda zhasalgan ujgyr grafikasy negizindegi eski mongol zhazuy ken taragan DiniXVI gasyrda Mongoliyaga budda monahtarynyn keluimen bul din bүkil elge tez tarady Dalaj lamalardyn ilimderi bul filosofiyalyk akikat pen kagidalardyn zhiyntygy olardyn negizi bejbitshilik pen kelispeushilikke tozimdilikpen karau bolyp tabylady Resej imperiyasynyn ykpalymen halha mongoldary nestoriandyk hristian dinine kyzygushylyk tanytty Uakyt ote kele kejbir hristiandar katolik dinin kabyldady Sondaj ak bүginde Mongoliyada korshi elderdin dininin ykpalyna bajlanysty koptegen musylmandardy kezdestiruge bolady EtnonimiXVI gasyrdyn ortasynda Halha toponimi mongolsha halh kalkan zhabyn Soltүstik Mongoliya aumagyn kazirgi Mongol Halyk Respublikasy territoriyasynyn negizgi boligi belgileu үshin pajda boldy kejin etnonim retinde osy olkenin halkyna zhatkyzylgan XVII XVIII gasyrlardagy mongol shezhiresinde 12 halh urpagy rulary atap otiledi onyn 7 ui XVI gasyrda Geresendzenin kol astyna otken Halha kuramyna etnikalyk zhagynan aluan tүrli elementter kirdi mongol borzhiginder hotogojtter dariganga horchinder chaharlar үzimshinder zhәne mongol emester tanguttar sartuldar t b Mongoliyanyn kalgan etnikalyk etnografiyalyk toptary derbetter bayattar mingattar darhattar hamnigandar hotondar t b solardyn tonireginde toptastyrylgan KәsibiNegizgi kәsibi mal sharuashylygy buryn koshpeli bolsa kazir zhartylaj otyrykshy Komekshi roldi Mongoliya aumagynda kola dәuirinen beri belgili eginshilik sonymen katar anshylyk atkardy Өmir saltyKoptegen halhalar әli kүnge dejin oz halkynyn dәstүrli baspanasy kiiz үjde turady Kiiz үjlerdin әrtүrli tүrleri bar olardyn kejbireuleri үjlenu tojy үshin arnajy zhasalgan al baskalary karapajym үj retinde kyzmet etedi Kiiz үjdin kenistigi erlerge zhәne әjelderge bolinedi Kiiz үjdin ortasynda oshak bar onyn zhanyna bүkil otbasy zhinalady Manyzdy konakty tek otagasy gana otyratyn en kurmetti orynga otyrgyzady Halhalar әli kүnge dejin Mongol imperiyasynda tanymal bolgan kiimdi kiedi Bul kiimder dalada omir sүruge ote yngajly Өzin zhelden korgau zhәne onda kүndelikti әreketterdi oryndau onaj Kүndelikti merekelik kiim bul deli kaftan ony әrtүrli tәsildermen bezendiruge bolady Bul uzyn zhendi zhәne ken beldemsheli kostyum Mundaj shapan ken belbeumen bajlangan Ony erler men әjelder kiedi sondaj ak ayakty korgau үshin shalbar nemese yubka koldanylady Turmyska shykkan nemese zhogary dәrezheli әjelder bas kiim kiedi Halha dietasynyn negizin sүt onimderi men et kurajdy Қoj eti en kop taralgan onim tүri ontүstik ajmaktarda adamdar tүje etin zhejdi al soltүstikte siyr etinen zhasalgan tagamdar bar Halha dastarhanynda sirek kezdesetin delikates kodas eti DerekkozderTolkovyj slovar russkogo yazyka https sanstv ru dict D1 85 D0 B0 D0 BB D1 85 D0 B0 20 D0 BD D0 B0 D1 80 D0 BE D0 B4 Muragattalgan 29 zheltoksannyn 2022 zhyly Sovetskaya istoricheskaya enciklopediya https dic academic ru dic nsf sie 19111 D0 A5 D0 90 D0 9B D0 A5 D0 90 Halha mongoly https dic academic ru dic nsf ruwiki 697205 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom Halha narod https megabook ru article D0 A5 D0 B0 D0 BB D1 85 D0 B0 20 D0 BD D0 B0 D1 80 D0 BE D0 B4 Halha mongoly put ot vojny k miru Istochnik https musaget ru halha mongoly put ot voyny k miru https musaget ru halha mongoly put ot voyny k miru narody mira Halha http www etnolog ru people php id HALH Halha Mongoly https forum eurasica ru topic 4208 D1 85 D0 B0 D0 BB D1 85 D0 B0 D0 BC D0 BE D0 BD D0 B3 D0 BE D0 BB D1 8B