Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Фульбе (фула, фулани) — Батыс және Орталық Африкадағы халық. Жалпы саны 42 миллион (2021, бағалау), оның ішінде Нигерияда 20 миллионға жуық, Гвинеяда 6 миллион, Сенегалда 4,2 миллион, Камерунда 2,8 миллион, Нигерде 2,4 миллион, Малиде 1,4 миллион адам, Гвинея-Бисауда 200 мың адам, Бенинде 190 мың адам, Сьерра-Леонеде 170 мың адам, Гамбияда 160 мың адам тұрады. Сонымен қатар Чад, Судан, Мавритания, Кабо-Вердеде қоныстанған.
| Фульбе | |
| фула, фулани | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 42 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Нигерия | 20 млн. |
 Гвинея | 6 млн. |
 Сенегал | 4,2 млн. |
 Камерун | 2,8 млн. |
 Нигер | 2,4 млн. |
 Мали | 1,4 млн. |
 Гвинея-Бисау | 200 000 |
 Бенин | 190 000 |
 Сьерра-Леоне | 170 000 |
 Гамбия | 160 000 |
| Тілдері | |
|
| |
| Діні | |
| ислам | |
Тілі
4 диалектіге бөлінеді және Нигер-Конго отбасының Батыс Атлантика тармағына жатады.
Діні
Шамамен мың жыл бұрын Фульбе ислам дінін қабылдады. Осы кезден бастап олар осы дінді тарату үшін белсене араласты. Бірақ көпшілігі әлі күнге дейін ежелгі дәстүрлі культтердің жақтаушылары болып қала береді.
Тарихы
Қазіргі тарихшылар бұл адамдар Солтүстік Сенегалдан шыққан деп болжайды. Бастапқыда олар мал бағу үшін қонысын жиі ауыстыратын көшпелі халық болған. 9 ғасырға дейін бұл көшпелі тайпалар Бундуға, Бамбукқа белсенді түрде көшті, сонымен қатар Каарта, Баган, сонымен қатар Диомбоко аймақтарын мекендеді. Нәтижесінде фульбелер мекендеген жерлер Батыс Африкадағы ірі сауда орталықтарына айналды. Бұл исламның мұнда таралуына әкелді. Сол ғасырда Альморавидтермен бірге Фульба Батыс Испанияға дейінгі аумақтарды жаулап алды. Олар Гана империясының жойылуына да себеп болды. 20-ғасырдың басына дейін бұл адамдар ислам дінінде қасиетті деп саналатын көптеген соғыстарға қатысқан. Бұл 1903 жылы британдық отарлауға дейін жалғасты.
Кәсібі
Қазіргі фульбелер көшпелі малшылар (бороро, водаабе, ууда), жартылай көшпелілер және отырықшы болып бөлінеді. Отырықшы адамдардың көпшілігі оларға көрші ауылшаруашылық халықтары, әсіресе хауса мен бамбара қатты әсер етті. Нигерияда арнайы хауса-фулани этникалық қауымдастығы құрылуда. Фульбе көшпелілері өздерінің негізгі дәстүрлі кәсібін – көшпелі мал шаруашылығын және онымен байланысты мәдениетті көбірек сақтап қалды. Фульбе жартылай көшпелілер мал шаруашылығымен (ірі қара және ұсақ мал, есек, жылқы) қолмен атқарылатын егіншілікті (сорго, тары, фонио, күріш, жүгері, ямс, жержаңғақ, банан, кофе, мақта, темекі, көкөністер) біріктіреді. Отырықшы Фульбенің негізгі кәсібі – егіншілік. Негізгі қолөнері тері илеу, тоқу, тері және мата бояу, қыш, ұсталық, ағаш өңдеу, ағаш ою.
Тұрмыс салты
Дәстүрлі қоғамдық ұйымның негізін үлкен отбасылық қауымдар мен патрилинейлік туыстық құрайды. Неке қонысы вирилокальды, ал водаабелер арасында дуолокальды. Көп әйел алушылық кездеседі. Отырықшы фульбелер таптық-касталық бөліністерді азат адамдар, қолөнершілер және құлдар (римаибе) деп бөлді. Мал айырбастың, байлықтың және неке бағасының негізгі өлшемі ретінде қызмет етеді.
Дәстүрлі елді мекені бірнеше тұрғын үйлер мен қосалқы ғимараттардан тұрады. Отырықшы фульбелердің баспанасы - қабырғалары саманнан жасалған, жерге дерлік түсетін конустық төбесі бар дөңгелек үйшіктер болса, малшылардың конустық пішіндегі шатыры бар.
Ерлердің дәстүрлі киімі шаровар, кең жеңді ұзын тік көйлек (бубу), ұзын жиекті орамал (дисса), сандалдар, қалпақ (бонне) болып табылады. Әйелдер киімі – белге оралған ұзын мата, кең орамал, көптеген әшекей бұйымдар. Суық мезгілде әдетте қара көк жамылғы жадағайлар киіледі.
Дәстүрлі тағамдары - көкөніс тағамдары (кускус, ботқалар, бұқтырылған тағамдар, пирогтар) және сүт өнімдері.
Халықтық жанрлардың ең көп тарағандары – әндер, ертегілер, мифтер, ғұрыптық және діни поэзия, эпикалық жырлар.
Дереккөздер
- Фульбе https://bigenc.ru/c/ful-be-833d2a?ysclid=loa0ld2kgt611418262
- Таинственные фульбе https://mikes68.livejournal.com/765078.html?ysclid=loa0repvod666639192
- Фульбе — необычный народ западной Африки https://rsute.ru/648631-fulbe-zagadochnyj-narod-zapadnoj-afriki-kotoromu-pripisyvayut-rodstvo-s-inoplanetyanami.html?ysclid=loa0oykbvq864968967
- Фульбе https://megabook.ru/article/%D0%A4%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%B1%D0%B5
- Фульбе (народ) https://www.istmira.com/novosti-istorii/14363-fulbe-narod.html
- Народы и культуры Фульбе https://travel-journal.ru/ethno/48/1410/(қолжетпейтін сілтеме)
- народы мира / Фульбе http://www.etnolog.ru/people.php?id=FULB
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Fulbe fula fulani Batys zhәne Ortalyk Afrikadagy halyk Zhalpy sany 42 million 2021 bagalau onyn ishinde Nigeriyada 20 millionga zhuyk Gvineyada 6 million Senegalda 4 2 million Kamerunda 2 8 million Nigerde 2 4 million Malide 1 4 million adam Gvineya Bisauda 200 myn adam Beninde 190 myn adam Serra Leonede 170 myn adam Gambiyada 160 myn adam turady Sonymen katar Chad Sudan Mavritaniya Kabo Verdede konystangan Fulbefula fulaniBүkil halyktyn sany42 mln En kop taralgan ajmaktar Nigeriya20 mln Gvineya6 mln Senegal4 2 mln Kamerun2 8 mln Niger2 4 mln Mali1 4 mln Gvineya Bisau200 000 Benin190 000 Serra Leone170 000 Gambiya160 000TilderiDiniislamTili4 dialektige bolinedi zhәne Niger Kongo otbasynyn Batys Atlantika tarmagyna zhatady DiniShamamen myn zhyl buryn Fulbe islam dinin kabyldady Osy kezden bastap olar osy dindi taratu үshin belsene aralasty Birak kopshiligi әli kүnge dejin ezhelgi dәstүrli kultterdin zhaktaushylary bolyp kala beredi TarihyҚazirgi tarihshylar bul adamdar Soltүstik Senegaldan shykkan dep bolzhajdy Bastapkyda olar mal bagu үshin konysyn zhii auystyratyn koshpeli halyk bolgan 9 gasyrga dejin bul koshpeli tajpalar Bunduga Bambukka belsendi tүrde koshti sonymen katar Kaarta Bagan sonymen katar Diomboko ajmaktaryn mekendedi Nәtizhesinde fulbeler mekendegen zherler Batys Afrikadagy iri sauda ortalyktaryna ajnaldy Bul islamnyn munda taraluyna әkeldi Sol gasyrda Almoravidtermen birge Fulba Batys Ispaniyaga dejingi aumaktardy zhaulap aldy Olar Gana imperiyasynyn zhojyluyna da sebep boldy 20 gasyrdyn basyna dejin bul adamdar islam dininde kasietti dep sanalatyn koptegen sogystarga katyskan Bul 1903 zhyly britandyk otarlauga dejin zhalgasty KәsibiҚazirgi fulbeler koshpeli malshylar bororo vodaabe uuda zhartylaj koshpeliler zhәne otyrykshy bolyp bolinedi Otyrykshy adamdardyn kopshiligi olarga korshi auylsharuashylyk halyktary әsirese hausa men bambara katty әser etti Nigeriyada arnajy hausa fulani etnikalyk kauymdastygy kuryluda Fulbe koshpelileri ozderinin negizgi dәstүrli kәsibin koshpeli mal sharuashylygyn zhәne onymen bajlanysty mәdenietti kobirek saktap kaldy Fulbe zhartylaj koshpeliler mal sharuashylygymen iri kara zhәne usak mal esek zhylky kolmen atkarylatyn eginshilikti sorgo tary fonio kүrish zhүgeri yams zherzhangak banan kofe makta temeki kokonister biriktiredi Otyrykshy Fulbenin negizgi kәsibi eginshilik Negizgi koloneri teri ileu toku teri zhәne mata boyau kysh ustalyk agash ondeu agash oyu Turmys saltyDәstүrli kogamdyk ujymnyn negizin үlken otbasylyk kauymdar men patrilinejlik tuystyk kurajdy Neke konysy virilokaldy al vodaabeler arasynda duolokaldy Kop әjel alushylyk kezdesedi Otyrykshy fulbeler taptyk kastalyk bolinisterdi azat adamdar kolonershiler zhәne kuldar rimaibe dep boldi Mal ajyrbastyn bajlyktyn zhәne neke bagasynyn negizgi olshemi retinde kyzmet etedi Dәstүrli eldi mekeni birneshe turgyn үjler men kosalky gimarattardan turady Otyrykshy fulbelerdin baspanasy kabyrgalary samannan zhasalgan zherge derlik tүsetin konustyk tobesi bar dongelek үjshikter bolsa malshylardyn konustyk pishindegi shatyry bar Erlerdin dәstүrli kiimi sharovar ken zhendi uzyn tik kojlek bubu uzyn zhiekti oramal dissa sandaldar kalpak bonne bolyp tabylady Әjelder kiimi belge oralgan uzyn mata ken oramal koptegen әshekej bujymdar Suyk mezgilde әdette kara kok zhamylgy zhadagajlar kiiledi Dәstүrli tagamdary kokonis tagamdary kuskus botkalar buktyrylgan tagamdar pirogtar zhәne sүt onimderi Halyktyk zhanrlardyn en kop taragandary әnder ertegiler mifter guryptyk zhәne dini poeziya epikalyk zhyrlar DerekkozderFulbe https bigenc ru c ful be 833d2a ysclid loa0ld2kgt611418262 Tainstvennye fulbe https mikes68 livejournal com 765078 html ysclid loa0repvod666639192 Fulbe neobychnyj narod zapadnoj Afriki https rsute ru 648631 fulbe zagadochnyj narod zapadnoj afriki kotoromu pripisyvayut rodstvo s inoplanetyanami html ysclid loa0oykbvq864968967 Fulbe https megabook ru article D0 A4 D1 83 D0 BB D1 8C D0 B1 D0 B5 Fulbe narod https www istmira com novosti istorii 14363 fulbe narod html Narody i kultury Fulbe https travel journal ru ethno 48 1410 kolzhetpejtin silteme narody mira Fulbe http www etnolog ru people php id FULB