Фасетті көздер

Фасетті көздер — бунақденелілердің сезім мүшелерінің ішіндегі ең күрделі құрылысты көру мүшелері, басының акрон бөлігінде орналасқан.

Инеліктің фасетті көздері

Насекомдардың фасеттік көздері, барлық буынаяқтылардағыдай, көптеген көру сенсиллалардан — омматидиялардан (грекше omma — көз) құралған. Олардың саны әр түрлі, мысалы, инеліктердің көзіндегі омматидиялардың саны 28000, үй шыбынының — 4600-ден аса, жұмысшы құмырсқаның — 8000— 9000-ға, кейбір қоңыздардың — 25000-ға дейін. Әрбір омматидияның құрамына оптикалық аппарат, тітір-кенуді қабылдайтын сезімтал клеткалар және экрандайтын клеткалар тобы кіреді. Оптикалық аппараты екі жағы да дөңес мөлдір көз жанарынан (хрусталик) және көз жанар конусынан тұрады. Бұлар бірігіп оптика жүйесін құрайды, ал одан төмен бірнеше (4—12) сезімтал ретинальді клеткалардан құралған тітіркенуді (жарықты) қабылдайтын немесе торлы қабаты (ретина) орналасқан. Ретинальді клеткалар бір-бірімен тығыз жанасып рабдом деп аталатын жарық-сезгіш таяқшаларды құрайды, бұлар — көздің негізгісі. Оптикалық және торлы қабаттары пигменттік клеткалармен жабылған, бұлар жарықты сіңіріп, оның шағылысуына және шашырауына кедергі жасайды. Күндіз тіршілік ететін жәндіктердің көзіндегі пигменттік клеткалары көршілес омматидияларды бір-бірінен бөліп тұрады да, жарық сәулелерін бір омматидиядан екіншісіне өткізбейді. Мұндай көру мүшесі жарықты сезіп, заттарды ажыратуға ғана қабілетті. Түнде тіршілік ететін жәндіктердің пигменттік клеткалары қозғалмалы, олар омматидиялардың жоғарғы бөлігінде шоғырланып жиналады. Осы жағдайда жарық сәулесі бір емес, бірнеше көршілес омматидияларға өтеді де, олардың жарыққа сезімталдылығын арттырады. Омматидиялардың сезімтал клеткаларынан шыққан жүйке өсінділері бірігіп көру жүйкеін құрайды. Насекомдардың күрделі көздері мозаикалық көруге қабілетті. Күрделі көздерінің жинақтап көру қабілеттілігі олардың құрылымдық, ерекшеліктеріне байланысты. Омматидиялардың кіші құрылымы және бір-бірінен пигментті клеткаларымен бөлініп тұратындығынан олардың сезімтал клеткалары көзге түскен жарықтың және объектінің тек бір ғана бөлігін қабылдай алады, соңдықтан көзде қанша омматидиялар болса, сонша объектінің бөліктері де болады.

Насекомдардың күрделі көздері жарық сәулесінің қысқа толқынды спектр бөлігін жақсы қабылдайды, әсіресе үш түсті: жасыл — сары, көк және ультракүлгін сәулені. Соңғысын адам көзі қабылдай алмайды.

Күрделі көздерімен қатар көптеген жәндіктерде қарапайым көздері де бар. Олардың оптикалық бөлігі тек екі жағы дөңес мөлдір көз жанарынан (хрусталик), оның астында жарық сәулесін қабылдайтын сезімтал клеткалар тобы орналасқан, ал пигментті клеткалар көзді түгелімен қоршап жатады. Қарапайым көздері немесе көзшелері жәндіктердің басында маңдай және төбе аймағында, екі күрделі көздің арасында орналасқан, сондықтан оларды дорзальді көзшелер деп те атайды, олардың саны үшке дейін. Дорзальді көзшелер тек қана ересек түрлерінде дамыған, ал қосқанаттылар (Diptera), қабыршаққанаттылар (Lepidoptera) отрядының өкілдерінде жоқ. Насекомдардың личинкаларында көзшелері басының екі бүйірінде орналасып — латеральді көзшелер деп аталады, олардың құрылысы дорзальді көзшелерден ерекше, саны әр түрлі (алтыдан аса). Личинкалар ересек түріне айналған кезінде, көзшелері жойылып, орнына күрделі көздері дамиды. Қарапайым көздер тек жарық сәулесін қабылдай алады. Жорамалдар бойынша олар күрделі көздің жарық қабылдағыш кабілеттілігін реттеп тұрады.

Насекомдардың жүйке жүйесінің және сезім мүшелерінің күрделі дамуына байланысты олар өзінің қимыл іс-әрекеті, мінез-құлығы арқылы қоршаған ортаның өзгерістеріне белсенді бейімделген. Қоршаған ортадан және өзінде жүретін зат алмасудан тітіркенулерді алып, оған сәйкес жүйке жүйесі арқылы жауап қайтарады. Бұл рефлекстер туа біткен және жүре пайда болған түрлерінен тұрады: шартсыз, шартты рефлекстер, таксистер, инстинктер.

Дереккөздер

1. Дәуітбаева К.Ә.Омыртқасыздар зоологиясы. Оқулық. - Алматы: 2004. ISBN 9965-749-11-6