Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ультрадыбыс (лат. ultra – шектен тыс, үстінде және дыбыс) – адам құлағына естілмейтін жиілігі 20 кГц-тен жоғары серпімді толқындар. Ультрадыбысты жануарлар (жарғанаттар, балықтар, жәндіктер) шығара алады және қабылдай алады.
Ультрадыбыстар, керісінше, физикалық және технологиялық әдістерде кеңінен қолданылып отыр. Бұл дыбыстарды адамдар арнайы құралдардың көмегімен естиді және қабылдай алады.
Ультрадыбыс толқындарының басты ерекшелігі — оларды дыбыс көзінен белгілі бір бағытта таралатындай етіп бағыттауға болады.
Дыбыстың шағылу құбылысына теңіз тереңдігін өлшеуге арналған құрал — эхолоттың және су астындағы нысаналарды табу үшін қолданылатын сонардың (лат. sound navigation and ranging — "дыбыстық навигация және кашықтықты өлшеу" деген сездерден) құрылысы негізделген. Шағылған ультрадыбысты пайдаланып, нысананың орнын анықтау тәсілі эхолокация деп аталады. Кеме табанына орнатылған құралдардың көмегімен белгілі бір бағытта ультрадыбыстар жіберіледі. Бұл дыбыстар теңіз түбінен немесе ізделінді нысанадан шағылып, бір мезеттен кейін кемеге қайта оралады. Кемедегі өте сезімтал аспаптардың көмегімен тіркелетін бұл толқындар электр импульстеріне түрлендіріледі де, экранда, мысалы, сүңгуір кайықтың кескіні пайда болады. Теңіз суындағы дыбыс жылдамдығын және дыбыстың жіберілген мезеті мен қабылданған мезеті арасында өткен уақытты біле отырып, теңіз тереңдігі немесе су астындағы нысанаға дейінгі кашықтық анықталады.
Медицинада ультрадыбыс адам денесін ультрадыбыстық тексеру (сканерлеу) үшін пайдаланылады. Сүйек, май және бұлшық еттер ультрадыбысты түрліше шағылдырады. Электр импульстеріне түрлендірілген бұл шағылған толқындар экранда кескін береді.
Ультрадыбыстық тексеру жолымен сырқат адамның денесіндегі әртүрлі ауытқулар — қатерлі ісіктер, дене мүшелері пішінінің өзгерулері анықталады.
Ультрадыбыстың көмегімен тастар ұнтақталады, металдарды және аса қатты материалдарды кесу және дәнекерлеу жүзеге асырылады.
Алайда ультрадыбысты адамның ұзақ уақыт бойы қабылдауы жүйке жүйесіне әсер етеді, қанның құрамының, сапасының және қысымының өзгеруін, бас ауруын тудырады, құлақ та естімей қалуы мүмкін.
Ультрадыбыстарды дельфиндер, иттер, жарқанаттар және басқа да тіршілік иелері шығарады. Мысалы, жарқанаттың ультрадыбыстық гидролокаторлары адам жасаған ең күшті деп есептелетін радио және гидролокаторлармен салыстырғанда мүлтіксіз жетілген. Олар ультрадыбыстарды шығару арқылы өзінің, ұшу бағытын және қажетті қорегін таба алады.
Ультрадыбыстың әсері
Ультрадыбыс дегеніміз 2 х 104 нен 1013 Гц жиілік толқынды айтады. Әдетте 20 кГц жиіліктегі механикалық тербелістер адам құлағымен қабылданбайды. Ол дыбыс қысымының бірлігі децибелмен өлшенеді.
Ультрадыбыс табиғатта кеңінен таралған. Өндірісте ол шудың қосымшасы болып, мысалы реактивті двигателдер жұмысында, газ трубалары және басқада процестерде.
Ультрадыбыстар механикалық және электромеханикалық әдістермен алынады. Өндірісте магнитострикциялық және пьезоэлектрлік сәулелерді қолданады. Біріншісі төмен жиіліктегі ультрдыбыстарды алу үшін алу үшін (200 кГц), екіншісі 50 МГц дейінгі жиіліктегі ультрадыбыстарды алуға қолданады.
Төмен жиіліктегі ультрадыбыстар ауауда жақсы таралады. Ол жоғарлаған сайын ауадан таралу жиіліктері төмендейді. Қысқа толқынды жоғары жиіліктегі ультрадыбыстар ауада мүлдем таралмайды. Газды сұйықтыққа қарағанда ультрадыбыстар аз жұтады. Ультрдыбыстардың тесуші әсері медицинада және өндірісте кеңінен қолданады.
Ультрадыбыстың көмегімен сварка, пайка, бөлшектерді тазалау, сұйықтықтарды стерилдеу, бұрғылау, кесу, шлифовка және полировка жүзеге асады. Сонымен қатар ультрадыбысты молекулярлы физикада, биологияда және медицинада әртүрлі химиялық реакцияларды жүргізу кезінде еру процестерін жеделдету үшін қолданылады. Жұмыс орындарындағы дыбыс қысымдарының жиілік деңгейі 18, 20, 22, 24 КГц – тен 80-нен 120 дБ және одан жоғары деңгейде тербеледі. Санитарлық талаптар мен ережелерге сәйкес кәсіпорындарындағы дыбыс қысымының өндірістік орындарындағы ультрадыбыстардың рұқсат етілетін жиіліктері 20 кГц дыбыс қысымы 100 дБ-де, 40 кГц – 110 дБ құрайды.
Ультрадыбыстар жүйке жүйесіне әсер етіп, жүрек тамыр, эндокриндік жүйедегі зат алмасу процестерінің бұзылыстарына әкеледі. Сонымен қатар жасуша мембраналарының өтімділігінің бұзылыстарына әкеледі.
Кавитирлеуші сұйықтықпен қатынаста болған қол қолдың кәсіптік ауруларына әкелуі мүмкін. Церебралды микроорганикалық симптоматика болуы мүмкін.
Клиникалық ағымына байланысты 3 кезеңін бөледі: 1)алғашында - вегетатамырлы дистонияның аяқтардағы вегетативті невралгиялық синдромдары басымырақ болады; 2)шамалы айқындықта – астеновегетативті синдромдар мен қолдағы вегетативті полиневропатия симтомы; 3)айқын – таламиялық гипоталамиялық көріністермен диэнцефалды патология.
Аз энергия мен жоғары жиіліктегі ультрадыбыстармен байланыстары бар еңбек гигиенасы сұрақтарының маңызы зор. Ультрадыбыстардың әсеріне жүйелі түрде әсер ететін жұмыспен әсері бар мамандарда қолдардың вегетативті полиневриті дамуы мүмкін.
Негізгі шағымдары – алақанның тершеңдігі, қол саусақтарының жансыздануы. Қолдардағы гипестезия түріндегі полиневрит анықталынады, тырнақ капилляроскопиясы кезінде капиллярлардың спазмдары немесе спастикалық атониясы дамиды. Емі. Вегетативті полиневрит кезінде емдік шаралар қолданылады. Процестердің айқындылық деңгейлеріне байланысты қолдың вегетативті полиневриттері кезінде еңбек ету қабілетінің сараптамасының сұрақтары шешіледі. Ол болмаған кезде немесе ауырсыну синдромы аз айқындылықта болса, жұмыс қабілеті сақталынады. Жиі парестезия немесе ауырсыну сезімдерімен жүретін вегетативті тамырлар немесе сезімталдықтың бұзылуларының айқындылығы кезінде, науқастар ультрадыбыспен байланыстары бар жұмыстардан шектелінеді. Алдын алу шаралары дыбыс қысымының адам ағзасына әсерлерін төмендетуге арналған. Яғни оған ультрадыбыспен қатынаста болатын уақыт ұзақтығының қысқаруы, дистанционды басқаруларды қолдану, электромагниттік толқындардан дыбыстарды шектейтін экрандарды қолданулар, жеке басының қорғаныс заттарын қолдану жатады. Ультрадыбыспен қолдардың байланысын үзу мүмкін болмаған жағдайларда резиналы перчаткаларды қолданады. Құралдардаың шектейтін қол саптары болу керек. Кезеңді түрде 12 айда бір рет, жұмыс басталғаннан кейін алғашқы 36 айда бір рет медициналық қараудан өту керек. Барлық тексерушілерге суықтық сынамасын, вибрациялық сезімталдықтарын тексеру керек. Шеткі тамырлардың ангиоспазмы, Рейно ауруы, облитерирлеуші эндартериит, шеткі жүйке жүйеснің сүлелі аурулары ультрадыбыспен байланыста болатын жұмыстанр үшін медициналық қарсы көрсеткіш болып табылады.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Физика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д,, профессор Е. Арын – Павлодар: С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2006. ISBN 9965-808-88-0
- О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл. ISBN 9965-752-06-0
- Физика және астрономия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңд., толыкт. 2-бас. / Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 240 бет. ISBN 9965-36-700-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — физика бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ultradybys lat ultra shekten tys үstinde zhәne dybys adam kulagyna estilmejtin zhiiligi 20 kGc ten zhogary serpimdi tolkyndar Ultradybysty zhanuarlar zharganattar balyktar zhәndikter shygara alady zhәne kabyldaj alady Sүnguir kajyktyn keskinin aluZharkanattyn ultradybystyk gidrolokatorlary adam zhasagan en kүshti dep esepteledi Ultradybystar kerisinshe fizikalyk zhәne tehnologiyalyk әdisterde keninen koldanylyp otyr Bul dybystardy adamdar arnajy kuraldardyn komegimen estidi zhәne kabyldaj alady Ultradybys tolkyndarynyn basty ereksheligi olardy dybys kozinen belgili bir bagytta taralatyndaj etip bagyttauga bolady Dybystyn shagylu kubylysyna teniz terendigin olsheuge arnalgan kural eholottyn zhәne su astyndagy nysanalardy tabu үshin koldanylatyn sonardyn lat sound navigation and ranging dybystyk navigaciya zhәne kashyktykty olsheu degen sezderden kurylysy negizdelgen Shagylgan ultradybysty pajdalanyp nysananyn ornyn anyktau tәsili eholokaciya dep atalady Keme tabanyna ornatylgan kuraldardyn komegimen belgili bir bagytta ultradybystar zhiberiledi Bul dybystar teniz tүbinen nemese izdelindi nysanadan shagylyp bir mezetten kejin kemege kajta oralady Kemedegi ote sezimtal aspaptardyn komegimen tirkeletin bul tolkyndar elektr impulsterine tүrlendiriledi de ekranda mysaly sүnguir kajyktyn keskini pajda bolady Teniz suyndagy dybys zhyldamdygyn zhәne dybystyn zhiberilgen mezeti men kabyldangan mezeti arasynda otken uakytty bile otyryp teniz terendigi nemese su astyndagy nysanaga dejingi kashyktyk anyktalady Medicinada ultradybys adam denesin ultradybystyk tekseru skanerleu үshin pajdalanylady Sүjek maj zhәne bulshyk etter ultradybysty tүrlishe shagyldyrady Elektr impulsterine tүrlendirilgen bul shagylgan tolkyndar ekranda keskin beredi Ultradybystyk tekseru zholymen syrkat adamnyn denesindegi әrtүrli auytkular katerli isikter dene mүsheleri pishininin ozgeruleri anyktalady Ultradybystyn komegimen tastar untaktalady metaldardy zhәne asa katty materialdardy kesu zhәne dәnekerleu zhүzege asyrylady Alajda ultradybysty adamnyn uzak uakyt bojy kabyldauy zhүjke zhүjesine әser etedi kannyn kuramynyn sapasynyn zhәne kysymynyn ozgeruin bas auruyn tudyrady kulak ta estimej kaluy mүmkin Ultradybystardy delfinder itter zharkanattar zhәne baska da tirshilik ieleri shygarady Mysaly zharkanattyn ultradybystyk gidrolokatorlary adam zhasagan en kүshti dep esepteletin radio zhәne gidrolokatorlarmen salystyrganda mүltiksiz zhetilgen Olar ultradybystardy shygaru arkyly ozinin ushu bagytyn zhәne kazhetti koregin taba alady Ultradybystyn әseriUltradybys degenimiz 2 h 104 nen 1013 Gc zhiilik tolkyndy ajtady Әdette 20 kGc zhiiliktegi mehanikalyk terbelister adam kulagymen kabyldanbajdy Ol dybys kysymynyn birligi decibelmen olshenedi Ultradybys tabigatta keninen taralgan Өndiriste ol shudyn kosymshasy bolyp mysaly reaktivti dvigatelder zhumysynda gaz trubalary zhәne baskada procesterde Ultradybystar mehanikalyk zhәne elektromehanikalyk әdistermen alynady Өndiriste magnitostrikciyalyk zhәne pezoelektrlik sәulelerdi koldanady Birinshisi tomen zhiiliktegi ultrdybystardy alu үshin alu үshin 200 kGc ekinshisi 50 MGc dejingi zhiiliktegi ultradybystardy aluga koldanady Tomen zhiiliktegi ultradybystar auauda zhaksy taralady Ol zhogarlagan sajyn auadan taralu zhiilikteri tomendejdi Қyska tolkyndy zhogary zhiiliktegi ultradybystar auada mүldem taralmajdy Gazdy sujyktykka karaganda ultradybystar az zhutady Ultrdybystardyn tesushi әseri medicinada zhәne ondiriste keninen koldanady Ultradybystyn komegimen svarka pajka bolshekterdi tazalau sujyktyktardy sterildeu burgylau kesu shlifovka zhәne polirovka zhүzege asady Sonymen katar ultradybysty molekulyarly fizikada biologiyada zhәne medicinada әrtүrli himiyalyk reakciyalardy zhүrgizu kezinde eru procesterin zhedeldetu үshin koldanylady Zhumys oryndaryndagy dybys kysymdarynyn zhiilik dengeji 18 20 22 24 KGc ten 80 nen 120 dB zhәne odan zhogary dengejde terbeledi Sanitarlyk talaptar men erezhelerge sәjkes kәsiporyndaryndagy dybys kysymynyn ondiristik oryndaryndagy ultradybystardyn ruksat etiletin zhiilikteri 20 kGc dybys kysymy 100 dB de 40 kGc 110 dB kurajdy Ultradybystar zhүjke zhүjesine әser etip zhүrek tamyr endokrindik zhүjedegi zat almasu procesterinin buzylystaryna әkeledi Sonymen katar zhasusha membranalarynyn otimdiliginin buzylystaryna әkeledi Kavitirleushi sujyktykpen katynasta bolgan kol koldyn kәsiptik aurularyna әkelui mүmkin Cerebraldy mikroorganikalyk simptomatika boluy mүmkin Klinikalyk agymyna bajlanysty 3 kezenin boledi 1 algashynda vegetatamyrly distoniyanyn ayaktardagy vegetativti nevralgiyalyk sindromdary basymyrak bolady 2 shamaly ajkyndykta astenovegetativti sindromdar men koldagy vegetativti polinevropatiya simtomy 3 ajkyn talamiyalyk gipotalamiyalyk korinistermen diencefaldy patologiya Az energiya men zhogary zhiiliktegi ultradybystarmen bajlanystary bar enbek gigienasy suraktarynyn manyzy zor Ultradybystardyn әserine zhүjeli tүrde әser etetin zhumyspen әseri bar mamandarda koldardyn vegetativti polinevriti damuy mүmkin Negizgi shagymdary alakannyn tershendigi kol sausaktarynyn zhansyzdanuy Қoldardagy gipesteziya tүrindegi polinevrit anyktalynady tyrnak kapillyaroskopiyasy kezinde kapillyarlardyn spazmdary nemese spastikalyk atoniyasy damidy Emi Vegetativti polinevrit kezinde emdik sharalar koldanylady Procesterdin ajkyndylyk dengejlerine bajlanysty koldyn vegetativti polinevritteri kezinde enbek etu kabiletinin saraptamasynyn suraktary sheshiledi Ol bolmagan kezde nemese auyrsynu sindromy az ajkyndylykta bolsa zhumys kabileti saktalynady Zhii paresteziya nemese auyrsynu sezimderimen zhүretin vegetativti tamyrlar nemese sezimtaldyktyn buzylularynyn ajkyndylygy kezinde naukastar ultradybyspen bajlanystary bar zhumystardan shektelinedi Aldyn alu sharalary dybys kysymynyn adam agzasyna әserlerin tomendetuge arnalgan Yagni ogan ultradybyspen katynasta bolatyn uakyt uzaktygynyn kyskaruy distanciondy baskarulardy koldanu elektromagnittik tolkyndardan dybystardy shektejtin ekrandardy koldanular zheke basynyn korganys zattaryn koldanu zhatady Ultradybyspen koldardyn bajlanysyn үzu mүmkin bolmagan zhagdajlarda rezinaly perchatkalardy koldanady Қuraldardayn shektejtin kol saptary bolu kerek Kezendi tүrde 12 ajda bir ret zhumys bastalgannan kejin algashky 36 ajda bir ret medicinalyk karaudan otu kerek Barlyk tekserushilerge suyktyk synamasyn vibraciyalyk sezimtaldyktaryn tekseru kerek Shetki tamyrlardyn angiospazmy Rejno auruy obliterirleushi endarteriit shetki zhүjke zhүjesnin sүleli aurulary ultradybyspen bajlanysta bolatyn zhumystanr үshin medicinalyk karsy korsetkish bolyp tabylady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Fizika Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar S Torajgyrov atyndagy Pavlodar memlekettik universiteti 2006 ISBN 9965 808 88 0 O D Dajyrbekov B E Altynbekov B K Torgauytov U I Kenesariev T S Hajdarova Aurudyn aldyn alu zhәne saktandyru bojynsha oryssha kazaksha terminologiyalyk sozdik Shymkent Ғasyr Sh 2005 zhyl ISBN 9965 752 06 0 Fizika zhәne astronomiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk Өnd tolykt 2 bas R Basharuly D Қazakbaeva U Tokbergenova N Bekbasar Almaty Mektep baspasy 2009 240 bet ISBN 9965 36 700 0 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul fizika bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz