Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар.
Қосымшалар
Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:
| Жақ | Соңғы дыбыс | |||
|---|---|---|---|---|
| Дауысты | Дауыссыз | |||
| Жуан буын | Жіңішке буын | Жуан буын | Жіңішке буын | |
| 1. I жақ | -м | -м | -ым | -ім |
| 2. II жақ | -ң | -ң | -ың | -ің |
| 3. II жақ | -ңыз | -ңіз | -ыңыз | -іңіз |
| 3. III жақ | -сы | -сі | -ы | -і |
Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңыз, оның қаламы.
Жекеше түр мен көпше түрдің тәуелденуі
Сөз жекеше түрде де, көпше түрде де тәуелденеді. Егер сөз (зат) жекеше түрде тәуелденіп тұрса, бір зат бір адамға (я затқа) тән екендігі білінеді. Ал, сөз (зат) көпше түрде тәуелденіп тұрса, көп зат я бір тектес бірнеше зат бір адамға (я затқа) ғана меншікті екендігі білінеді. Тәуелдіктің бұл түрі оңаша тәуелдеу деп аталады.
- Мысалы: Бірдің тәжірбиесі - көптің игілігі (мақал); Байлықтың атасы - еңбек, анасы - жер (мақал) деген сөйлемдердегі тәуелдік жалғауының қосымшалары жалғанған сөздерді тәуелдік жалғауларынсыз қолданса, сол сөйлемдердегі сөздердің қиюлары кетіп, олар өз ара үйлеспей, қисындаспай тұрады.
Оңаша тәуелдеудің үлгісі мынадай:
| Жекеше | Көпше | |
|---|---|---|
| менің | ата-м, қалам-ым | ата-лар-ым, қалам-дар-ым |
| сенің | ата-ң, қалам-ың | ата-лар-ың, қалам-дар-ың |
Әдебиет
- А. Ысқақов, Қазіргі қазақ тілі, 1974 ж
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Grammatika Morfologiya Tүbir Zhurnak Zhalgau Koptik zhalgau Tәueldik zhalgau Septik zhalgau Zhiktik zhalgau Soz taptary Zat esim Syn esim San esim Esimdik Etistik Үsteu Shylau Elikteu soz Odagaj Sintaksis Soz tirkesi Sojlem mүsheleri Bastauysh Bayandauysh Anyktauysh Pysyktauysh Tolyktauysh Tәueldik zhalgau әdette bir zattyn baska bir zatka tәueldi ekenin bildiretin kosymsha Negizinde zat esimge tәn kosymsha bola tursa da zat esim kyzmetin atkaratyn demek substantivtenetin zattanatyn sozderdin barlygyna da zhalgana beredi Mysaly әkem dәpterim degen sozder zat bolsa Tүjenin үlkeni otkelde tayak zhejdi makal degen sojlemdegi үlkeni syn esimi substantivtenip tur Erdin eki sojlegeni olgeni emennin iilgeni syngany makal degendegi sojlegeni olgeni iilgeni syngany degen sozder zat esim ornyna koldanylyp turgan esimshe formalar ҚosymshalarZhak zhaktyn korsetkishi retinde kyzmet etetin tәueldik zhalgau kosymshalary mynalar Zhak Songy dybysDauysty DauyssyzZhuan buyn Zhinishke buyn Zhuan buyn Zhinishke buyn1 I zhak m m ym im2 II zhak n n yn in3 II zhak nyz niz ynyz iniz3 III zhak sy si y i Bul kosymshalar zhalgangan sozder әdette ozderinen buryn ilik septik zhalgauda turyp tirkesetin zhikteu esimdiktermen tikelej bajlanysty bolady Sol sebepten tәueldeuli sozdin zhak zhalgaulary da zhikteu esimdikterinin zhaktaryna sәjkes kelip otyrady Mysaly menin kalamym senin kalamyn sizdin kalamynyz onyn kalamy Zhekeshe tүr men kopshe tүrdin tәueldenuiSoz zhekeshe tүrde de kopshe tүrde de tәueldenedi Eger soz zat zhekeshe tүrde tәueldenip tursa bir zat bir adamga ya zatka tәn ekendigi bilinedi Al soz zat kopshe tүrde tәueldenip tursa kop zat ya bir tektes birneshe zat bir adamga ya zatka gana menshikti ekendigi bilinedi Tәueldiktin bul tүri onasha tәueldeu dep atalady Mysaly Birdin tәzhirbiesi koptin igiligi makal Bajlyktyn atasy enbek anasy zher makal degen sojlemderdegi tәueldik zhalgauynyn kosymshalary zhalgangan sozderdi tәueldik zhalgaularynsyz koldansa sol sojlemderdegi sozderdin kiyulary ketip olar oz ara үjlespej kisyndaspaj turady Onasha tәueldeudin үlgisi mynadaj Zhekeshe Kopshemenin ata m kalam ym ata lar ym kalam dar ymsenin ata n kalam yn ata lar yn kalam dar ynӘdebietA Yskakov Қazirgi kazak tili 1974 zhBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz