Метасоматоз

Метасоматоз (грек. meta – кейін, somatos – дене) – термалдық ерітінділер әсерінен тау жыныстарының химиялық, минералдық құрамының өзгеру процесі.
Метасоматозда тау жыныстарының көлемі елеулі өзгермейді және олар қатты күйінде қалады, себебі бір минерал екінші минералдың алмастыруы қатар жүреді. Метасоматоз процесі химиялық құраушылардың таралу ерекшелігіне қарай –

• инфильтрация, диффузия;
• ерітіндінің химиялық құрамына қарай – калийлі, натрийлі, темірлі, фторлы, т.б.;
• қалыптасу уақыты бойынша – магмалық кезеңдік, постмагмалық кезеңдік;
• орны бойынша – автометасоматоздық,
• жапсарлық даму аумағы бойынша – аймақтық, шенеулік болып ажыратылады.
  

Метасоматоз процесінде қалыптасқан тау жыныстары метасоматиттер деп аталады. Олардың құрамында басқа тау жыныстарына тән емес андрадит-гроссулярлы гранаттар, геденбергит-диопсидті пироксендер, топаз, турмалин, корунд, диаспор, алунит, пирофиллит, брейнерит, анкеритээ, т.б. минералдар кездеседі. Метасоматиттердің бітімі, көбінесе теңбіл, жолақты, ал құрылымы әркелкі түйірлі болып келеді. Метасоматозда химиялық құраушылардың көпшілігі жылжымалы болғандықтан , көбінесе, бір немесе аз минералды болады. Метасоматозда қалыптасқан тау жыныстарға тән зат – ол белдемді құрылысты болуы. Мұндай ерекшелік термалдық ерітінділердің қоршаған тау жыныстарға енгенде олардың біртіндеп температурасының төмендеуі мен сілтілі-қышқылдығының өзгеруіне байланысты болып келеді. Осыған орай метасоматоз мынандай сатыларға бөлінеді: алғашқы сілтілі, қышқылды және кейінгі сілтілі. Метасоматиттердегі белдемдік сонымен қатар химиялық құраушылардың жылжымалық-салғырттық қасиеттеріне де байланысты болады. Химиялық элементтердің мұндай қасиеттерін олардың иондық радиусы, электр заряды, анықтайды. Соған қарай химиялық элементтердің жылжымалылығы жоғары (K, Na), орташа (Ca, Mg, Fe) және төмен немесе салғырт (Al, Sі) болады. Метасоматоздың осындай ерекшеліктеріне және қоршаған тау жыныстарының құрамына байланысты метасоматиттердің минералдық құрамы бойынша көптеген түрлері бар. Олардың ішінде кен орындарының тығыз байланысына қарай кейбіреулері ғана өзінше атау алған. Оларға скарн, альбит, грейзен, кварцит, березит, лиственит, т.б. жатады. Қазақстанда темірдің, алтынның, полиметалдың, вольфрамның, қалайының, басқа да сирек металдардың көптеген ірі метасоматоз кендері белгілі.

Дереккөздер

1. Кристаллография, минералогия, петрография. Бұл кітап Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік педагогты институтының, география факультетінде оқылған лекциялардың негізінде жазылды, 1990. ISBN 2—9—3 254—69
2. Қазақ Энциклопедиясы