Мариенталдік сұлу Амми мен қырғыз қазақ Михел XIX ғасырдың екінші жартысында алғаш рет басылған әдеби өңдеудегі халықтық

«Мариенталдік сұлу Амми мен қырғыз (қазақ) Михел» — XIX ғасырдың екінші жартысында алғаш рет басылған әдеби өңдеудегі халықтық аңызы. Аңыз алғашқы кезеңін көрсетеді, бұл кезде қоныс аударушылар Қырғыз-Қайсақ (Қазақ) Ордасының көшпенділерімен әрдайым бейбіт байланысқа түсуге мәжбүр болды. Кейде 1776 жылы 15 тамызда (сол кезде Пфанненштил) колониясына ерекше жойқын шабуылмен байланысты.

«Schön-Ammi von Marienthal und der „Kergiesermichel“» Саратов, 1892 жыл

Немісше атауы

Аңыздың әр түрлі басылымдарында және оның айтылулары, атауының бірнеше нұсқалары жазылған, олар стилистикалық айырмашылықтарды да, ескі мен қазіргі емле арасындағы айырмашылықты да көрсетеді:

Schön Ammi von Mariental und der Kirgisen-Michel
Schön-Ammi von Marienthal und der „Kirgisermichel“
Fest und Treu, oder, der Kirgisen-Michel und die Schön Ammie aus Pfannenstiel (пьесаның атауы)
Die schöne Ammi aus Marienthal und der Kirgisenmichel

Желісі

Михел (басқа нұсқаларда Ханна-Михел), жас жігіт «қырғыздардың» (қырғыз-қайсақ, қазақ) шабуылы кезінде тұтқындалып, бай қожайынның құлдығына түсті. Михел өзінің тыныш мінезі және еңбекқорлығымен қожайынының ықыласына ие болады. Ол оған тегін ру мүшесінің құқығын беріп, қызы Сүлейкеге үйлендірмек болады. Сүлейке Михелге ғашық, бірақ ол Мариенталдағы сұлу Аммиға (Анна-Мариядан қысқартылған) деген сүйіспеншілігіне адал. Жақын адамның бақыты оның оған деген сезімінен гөрі маңызды болып шығып, Сүлейке, өмірін құрбан ете Михелді үйге қашуына көмектеседі.

Жариялау тарихы

Фридрих Дзирненің әдеби бейімдеуінде аңыз 1868 жылы неміс тілінде «Schön Ammi von Mariental und der Kirgisen-Michel» деген атаумен жарық көрді.

Аңыз орыс тілінде 1875 жылы Т. И. Герольдовтың өңдеуінде «Прекрасная Амми из Мариенталя и „Киргиз-Михэль“» деген атаумен жарық көрді.

Аңызға деген жаңа қызығушылық 1914 жылдың басында, Еділ немістері Еділ бойын немістердің отарлауына 150 жылдығын тойлауға дайындалып жатқан кезде болды. Оның ішінде Готлиб фон Гобель (Gottlieb von Göbel, пастор Готлиб Берацтың әдеби лақап аты) және мектеп мұғалімі Александр Хунгер (Alexander Hunger) аңызға сүйене отырып, «Қатал және шын, немесе Қырғызын-Михел және Пфанненштилден шыққан сұлу Амми» (Fest Treu, oder, der Kirgisen-Michel und die Schön Ammie aus Pfannenstiel) атты екі актілі пьеса жазды. Атауында, оның үлкен «жасандылығымен» қатар, ықтимал анахронизм де жойылды: аңызда айтылған дәуірде Мариентал бұрынғыдай өзінің атауымен болған болар еді.

Жазушы Антонина Шнайдер-Стремякова, Антон Шнайдердің шөпшегі, зерттелген мұрағаттарға сүйене отырып, аңызды алғаш XIX ғасырдың ортасында оның бабасы жазып алған деп мәлімдейді. Сондықтан, 2018 жылы Антон Шнайдер авторлық еткен және өзін орыс тіліне аудармашы ретінде көрсететін аңыз нұсқасын жариялады.

Туындының талдауы

Тарихшы Виктор Кригер өзінің көзқарасы бойынша аңызды қазіргі зерттеушілер дұрыс түсіндірмегенін атап өтті. Бұл, ең алдымен, өздерін Германиядан алыс, мүлдем басқа этномәдени жағдайда тапқан немістер жасаған романтикалық оқиға. Кейбір зерттеушілер мұны, мысалы, жаңа жеке этностың: Еділ немістерінің қалыптасу кезеңдерінің бірі ретінде ұсынады.

Жазушы Ингмар Бранч 1914 жылғы пьесаның авторлары XVIII ғасырдың архаизмі мен классицизмін қосуға тырыспақ болған диалогтардың жалпы ойшылдығы мен статикалық сипатын атап өтті. Онымен салыстырғанда тілдің қарапайымдылығы мен мәнерлілігі сақталған 1868 жылғы нұсқа тиімді көрінеді.

Этнограф және лексиколог Г.Г.Дингес бізге жеткен нұсқалардың тілін орыс және татар тілдерінен әртүрлі лексикалық кірме сөздер, мысалы: Kaftan (шекпен), Ambar (қамба), Pferdetabun және Tabunenhirte (жылқы табыны) еніп алған диалектісінің мысалы деп санайды.

Дереккөздер

Alexander Minor «Das Lied vom Küster Deis» von David Kufeld als Dokumentation der Lebensweise der Wolgadeutschen im 19. Jahrhundert — Jahrbuch für Internationale Germanistik. — 2004. — 58 б.
Carola L. Gottzmann, Petra Hörner. Dsirne, Friedrich Wilhelm — Lexikon der deutschsprachigen Literatur des Baltikums und St. Petersburgs. — Walter de Gruyter, 2011. — Т. 1. — 373 б. — ISBN 3110912139.
см. 1892 жыл мұқабасы
Ernst Kontschak, Konstantin Ehrlich Anthologie der sowjetdeutschen Literatur — Verlag Kasachstan, 1981. — Т. 1. — 37 б.
Carola L. Gottzmann, Petra Hörner Dsirne, Friedrich Wilhelm // Lexikon der deutschsprachigen Literatur des Baltikums und St. Petersburgs — Walter de Gruyter, 2011. — Т. 1. — 373 б. — ISBN 3110912139.
Энгел-Брауншмидт А. Драматургия // Еділ немістерінің энциклопедиясы
Erna Berg Einer der Pioniere der Geschichtsschreibung (de) // Zeitung für Dich. — 2015. — № 5.
Антон Шнайдер «Қырғыз» Михаил мен Мариенталдағы сұлу Амми туралы тарих / Антонина Шнайдер-Стремякова // Крещатик. — 2018. — № 1.
Viktor Krieger Kapitel 2. Zeit der Hoffnungen, 1988-89.
Ingmar Brantsch, trans. by Alex Herzog Lexikon of German-Russian Literature.
Небайкина А. В. Еділ немістерінің ұлттық баспасөзі ортақ қатынас тілін қалыптастыру факторы ретінде // Минор А. Я. және т. б. Диалект Екатериненштадта: истоки и развитие. — Саратов: Саратовский источник, 2014. — ISBN 978-5-91879-458-6.

[1] Alexander Minor «Das Lied vom Küster Deis» von David Kufeld als Dokumentation der Lebensweise der Wolgadeutschen im 19. Jahrhundert — Jahrbuch für Internationale Germanistik. — 2004. — 58 б.

[2] Carola L. Gottzmann, Petra Hörner. Dsirne, Friedrich Wilhelm — Lexikon der deutschsprachigen Literatur des Baltikums und St. Petersburgs. — Walter de Gruyter, 2011. — Т. 1. — 373 б. — ISBN 3110912139.

[3] см. 1892 жыл мұқабасы

[4] Ernst Kontschak, Konstantin Ehrlich Anthologie der sowjetdeutschen Literatur — Verlag Kasachstan, 1981. — Т. 1. — 37 б.

[5] Carola L. Gottzmann, Petra Hörner Dsirne, Friedrich Wilhelm // Lexikon der deutschsprachigen Literatur des Baltikums und St. Petersburgs — Walter de Gruyter, 2011. — Т. 1. — 373 б. — ISBN 3110912139.

[6] Энгел-Брауншмидт А. Драматургия // Еділ немістерінің энциклопедиясы

[7] Erna Berg Einer der Pioniere der Geschichtsschreibung (de) // Zeitung für Dich. — 2015. — № 5.

[8] Антон Шнайдер «Қырғыз» Михаил мен Мариенталдағы сұлу Амми туралы тарих / Антонина Шнайдер-Стремякова // Крещатик. — 2018. — № 1.

[9] Viktor Krieger Kapitel 2. Zeit der Hoffnungen, 1988-89.

[10] Ingmar Brantsch, trans. by Alex Herzog Lexikon of German-Russian Literature.

[11] Небайкина А. В. Еділ немістерінің ұлттық баспасөзі ортақ қатынас тілін қалыптастыру факторы ретінде // Минор А. Я. және т. б. Диалект Екатериненштадта: истоки и развитие. — Саратов: Саратовский источник, 2014. — ISBN 978-5-91879-458-6.