Кіші планеталар

Кіші планеталар, астероидтар, – Күнді эллипстік орбита бойымен айналып жүретін шағын денелер.

Кіші планеталар.

Олардың көпшілігі Марс пен Юпитер планетасы орбиталарының аралығында орналасқан; Көлденеңі бірнеше жүзге дейін. Церера деп аталған кіші планетаны 1801 ж. 1 қаңтарда италиялық астроном ашқан. Церераның орбитасын неміс математигі есептеп тапқан, оның Күннен орташа қашықтығы 2,77 астрономиялық бірлікке тең. 1802 ж. наурызда неміс астрономы Церераны бақылау барысында екінші кіші планетаны ашты. Ол деп аталды. 1804 ж. Юнона, 1807 ж. , 1845 ж. ашылды.

1847 жылдан бастап жыл сайын ашылып отырды. 1891 ж. фотогр. бақылау тәсілі табылғаннан кейін, Кіші планеталардың саны көбейе түсті. Орбитасы анықталған әрбір К. п-ға тұрақты нөмір беріліп ат қойылды. 1928 – 37 ж. ашылған 2470 К. п-дың 344-сінің орбитасы дәл анықталды. Кіші планеталарға алғашында грек мифологиясындағы әйелдер аттары, кейіннен кез келген адам аттары қойылды. 1912 – 41 ж. обсерваториясында 113 кіші планета ашылды. 1959 жылдың басында 1627 кіші планета тұрақты нөмірге ие болды. Осы заманғы күшті телескоптардың көмегімен бақылауға болатын Кіші планеталардың саны 40 – 60 мың деп шамаланады. Әзірге жай көзге тек кіші планетасы ғана көрінеді.

Ең ірі 4 кіші планетаның ғана диаметрі өлшенген (америкалық астроном Э.Барнард): Церера (768 км), Паллада (489 км), Юнона (193 км) және Веста (385 км). Қалғандарының диаметрлері олардың жұлдыздық шамасы бойынша (альбедоны 0,24 деп қабылдағанда) шамамен анықталады. Кіші планеталардың тығыздығы метеориттік денелердің орташа тығыздығына, сондай-ақ Ай мен Жер қабатының тығыздығына жақын. Церераның массасы Жер массасының 1/7000 үлесіндей, ал барлық нөмірленген Кіші планеталардың жалпы массасы Жер массасының 1/1000 үлесіндей. Церераның бетіндегі ауырлық күші Жердің ауырлық күшінің 1/30 үлесіндей, басқаларында одан да аз. Сондықтан ең ірі деген Кіші планеталардың өзі де газды төңірегінде ұстап тұра алмайды. Кіші планеталарда атмосфера болмайды. Кейбір Кіші планеталардың жарқырауы периодты түрде (ауық-ауық) өзгеріп тұрады. Өйткені, Кіші планеталардың пішіні дұрыс болмайды, ал жарқырауының өзгеру периоды олардың осьтен айналу периодына сәйкес келеді.

Кіші планеталардың белгілі айналу периоды 2-ден 9 сағ-қа дейін. Нөмірленген Кіші планеталардың 97%-ының Күннен орташа қашықтығы 2,2 – 3,6 астрон. бірлік шамасында, ал Күнді айналу периоды 3 – 7 жыл аралығында болады. Күн маңында ең жақын айналатын кіші планета ғ1566 Икар (1,08 астрон. бірлік, айналу периоды 1,12 жыл), ең қашық айналатыны – ғ944 Гидальго (5,79 астрон. бірлік, айналу периоды 13,9 жыл). Кіші планета Күнді үлкен планеталар айналатын бағытта айналады. Айналу периоды шамамен Юпитердің айналу периодына тең Кіші планеталар “трояндық топ” деп аталатын ерекше топ құрайды. “Трояндықтар” және Юпитер планетасы Күнге қатысты шамамен үнемі тең қабырғалы үшбұрыш жасай отырып қозғалады. Осылай қозғалатын 13 кіші планета ашылған. Оларға Троя соғысы қаїармандарының аты қойылған.

Кейбір Кіші планеталар Жерге едәуір жақын келеді. Мыс., ғ433 кіші планета Эрот Жерге шамамен 22 млн. км, ғ1221 Амур – 16 млн. км, ғ1566 Икар – 6,5 млн. км жақындайды. Олардың ішіндегі ең жарығы – Эрот. Оны Жерге ең жақын келген кезінде бақылау Жердің Күннен орташа қашықтығын, яғни астрон. бірлікті анықтауға мүмкіндік береді. Жерге басқасынан гөрі ең жақын келетіні – Гермес (600 мың км). Екінші кіші планета Палладаны ашқаннан кейін Г.Ольберс оның Церерамен жақын келу мүмкіндігін байқап, Кіші планеталар бір дененің сынықтары болу керек деген ұйғарымға келді. Кеңес ғалымы А.Н. Заварицкий метеориттердің ішкі құрылысын толық зерттеу нәтижесінде метеориттер мен оған ұқсас Кіші планеталар бір планетаның сынықтары болуы мүмкін деген қорытынды жасады. К. п. орбитасының алуан түрлі болуын кеңес ғалымдары (С.В. Орлов, В.Г. Фесенков, И.И. Путилин) олардың қайта соқтығысуы және сынықтардың ыдырауының нәтижесі деп түсіндірді. Екінші бір гипотеза бойынша Кіші планеталар – газ-тозаң бұлты түзілгеннен кейін пайда болған бірнеше денелердің сынықтары, кейін олар бір-бірімен соқтығысу кезінде ұсақталған..

Дереккөздер

1. "Қазақ энциклопедиясы"