Колибри (ағылш. Hummingbird) – ұзынқанатты құстар отрядының бір тармағы, әлемдегі ең кішкентай құс.
Ерекшелігі
Колибридің бір тұқымдасқа жататын 321 түрі Солтүстік және Оңтүстік Америка өңірінде кеңінен таралған. Оңтүстік Американың Амазонка бассейндерінде, ылғалды жазықтарда сондай-ақ таулар мен шөлейттерде мекендейді.
Денесінің ұзындығы 5,7 см-ден – 21,6 см-ге дейін, салм. 1,5 – 20 г-дай. Жер бетіндегі ең ұсақ құстар. Қораздарының қауырсындары түрлі-түсті құлпырып тұрады, ал мекиендерінің түсі біркелкі болып келеді. Тұмсықтары жіңішке әрі ұзын, кей түрінде иіліп келген, гүл шырындарын соруға бейімделген. Колибрлер жерде жүре алмайды, себебі аяқтары өте әлсіз болады. Есесіне төс сүйегінің қыры, бұлшықеттері жақсы жетілген. Олардың иықтары басқа құстар секілді жоғары-төмен қозғалмайды, қанатының ұшымен көлденең жатқан сегізді сызғандай қалыпта айналып отырады. Олардың үні де әлсіз болады.
Колибрлер қанатын жылдам қағады. Олар тез ұшады, әрі ұшу бағытын үнемі өзгертіп отырады. Кейбір ұсақ түрлері қанаттарын секундына 80 рет қаға алады.
Колибридің денесінің 30%-ы ұшуға қызмет ететін бұлшық еттен тұрады.
Колибрлердің асқазаны үш есе үлкен болып, құстың ішкі құрылысының жартысын алып жатады. Колибри көбінесе гүл шырындарымен, кейде өрмекшілермен де, жәндіктермен де қоректенеді. Колибри әрбір он минут сайын тамақтанады. Олар күніне өз салмақтарынан 2 есе көп тамақ жейді. Олардың денесінде зат алмасу өте қарқынды жүреді. Жүрегі үлкен әрі қанның құрамындағы гемоглобиннің мөлшері де көп. Белсенді тіршілігін қамтамасыз ету үшін көп қоректенеді. Араларында қоныс аударып тұратындары да кездеседі.
Колибрлер гүлге жақын келіп, қанаттарын айналдыра тұрып гүл тостағаншасына ұзын сүйір тілін сұғып шырын сорады.
Ұяларын ағаштарға, бұталарға, ал кейбір түрі жартастарға, ағаш жапырақтарына сілекейімен жапсырып салады. Ұяны жасайтын да, балапан басатын да анасы. Жылына 2 – 3 рет 1 – 2-ден жұмыртқа салып, оны мекиендері шайқайды, балапандарына қамқорлықты да аналықтары жасайды. Балапандары қызылшақа болады.
Олардың тағы бір ерекшелігі: олар артқа ұша алатын жалғыз құс есептеледі.
Көпшілігі гүлді өсімдіктерді тозаңдандыруға пайдалы. Әсемдік үшін көп ауланады. Бұлардың жылдан-жылға санының азаюына байланысты 6 түрі Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” енгізілген.
Түрлері
Колибрилердің шамамен 320 түрі белгілі.
Қоректері
Колибрилер – тағам талғамайтын құстар. Олар гүлдердің шырындары мен сірнелерін, жәндіктер мен өрмекшілерді қорек етеді. Олардың ұзын тұмсықтары түтік тәрізді гүлдерден шырындарын соруға бейімделген болып келеді. Әдетте, олар қанты көп гүлдердің шырын-сірнелерін ішеді. Егер де гүл сірнесіндегі қанттың мөлшері 10%-дан төмен болса, олар оған бармайды. Сонымен қатар, колибрилер тозаңдандырғыштар рөлін атқарады. Қоректену кезінде олар көптеген өсімдіктерді тозаңдандырады.
Ұялары мен жұмыртқалары
Колибрилер өсімдік сабақтарын, өрмекші торларын, құрттар мен пайдалана отырып кесе тәріздес кішкентай ұялар салады. Әдетте, көп түрлерінің ұрғашылары сопақша пішінді екі жұмыртқа салады. Барлық құстардың ішінде олардың жұмыртқалары – ең кішкентайы. Жұмыртқаларын 15-20 күн басқан соң жарады. Жарып шыққан балапандары соқыр болғандықтан, қорек пен қорғаныс үшін ата-аналарына тәуелді болады.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
- Жануарлар әлемі. Энциклопедия / Қазақ тіліне аударған Д. Әліпбаева. – Астана: «Фолиант» баспасы, 2014. – 160 б. – «Балалар энциклопедиясы» сериясы. ISBN 978-601-292-682-8
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kolibri agylsh Hummingbird uzynkanatty kustar otryadynyn bir tarmagy әlemdegi en kishkentaj kus Trinidad zhәne Tobagonyn 4 kolibriiEreksheligiErnst Gekkeldin Kunstformen der Natur atty kitabyndagy illyustraciya 1904 zh Kolibridin bir tukymdaska zhatatyn 321 tүri Soltүstik zhәne Ontүstik Amerika onirinde keninen taralgan Ontүstik Amerikanyn Amazonka bassejnderinde ylgaldy zhazyktarda sondaj ak taular men sholejtterde mekendejdi Denesinin uzyndygy 5 7 sm den 21 6 sm ge dejin salm 1 5 20 g daj Zher betindegi en usak kustar Қorazdarynyn kauyrsyndary tүrli tүsti kulpyryp turady al mekienderinin tүsi birkelki bolyp keledi Tumsyktary zhinishke әri uzyn kej tүrinde iilip kelgen gүl shyryndaryn soruga bejimdelgen Kolibrler zherde zhүre almajdy sebebi ayaktary ote әlsiz bolady Esesine tos sүjeginin kyry bulshyketteri zhaksy zhetilgen Olardyn iyktary baska kustar sekildi zhogary tomen kozgalmajdy kanatynyn ushymen koldenen zhatkan segizdi syzgandaj kalypta ajnalyp otyrady Olardyn үni de әlsiz bolady Kolibrler kanatyn zhyldam kagady Olar tez ushady әri ushu bagytyn үnemi ozgertip otyrady Kejbir usak tүrleri kanattaryn sekundyna 80 ret kaga alady Kolibridin denesinin 30 y ushuga kyzmet etetin bulshyk etten turady Kolibrlerdin askazany үsh ese үlken bolyp kustyn ishki kurylysynyn zhartysyn alyp zhatady Kolibri kobinese gүl shyryndarymen kejde ormekshilermen de zhәndiktermen de korektenedi Kolibri әrbir on minut sajyn tamaktanady Olar kүnine oz salmaktarynan 2 ese kop tamak zhejdi Olardyn denesinde zat almasu ote karkyndy zhүredi Zhүregi үlken әri kannyn kuramyndagy gemoglobinnin molsheri de kop Belsendi tirshiligin kamtamasyz etu үshin kop korektenedi Aralarynda konys audaryp turatyndary da kezdesedi Kolibrler gүlge zhakyn kelip kanattaryn ajnaldyra turyp gүl tostaganshasyna uzyn sүjir tilin sugyp shyryn sorady Ұyalaryn agashtarga butalarga al kejbir tүri zhartastarga agash zhapyraktaryna silekejimen zhapsyryp salady Ұyany zhasajtyn da balapan basatyn da anasy Zhylyna 2 3 ret 1 2 den zhumyrtka salyp ony mekienderi shajkajdy balapandaryna kamkorlykty da analyktary zhasajdy Balapandary kyzylshaka bolady Olardyn tagy bir ereksheligi olar artka usha alatyn zhalgyz kus esepteledi Kopshiligi gүldi osimdikterdi tozandandyruga pajdaly Әsemdik үshin kop aulanady Bulardyn zhyldan zhylga sanynyn azayuyna bajlanysty 6 tүri Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen TүrleriGүl shyrynyn sorgan kүlgin mojyndy kolibri Kolibrilerdin shamamen 320 tүri belgili ҚorekteriKolibriler tagam talgamajtyn kustar Olar gүlderdin shyryndary men sirnelerin zhәndikter men ormekshilerdi korek etedi Olardyn uzyn tumsyktary tүtik tәrizdi gүlderden shyryndaryn soruga bejimdelgen bolyp keledi Әdette olar kanty kop gүlderdin shyryn sirnelerin ishedi Eger de gүl sirnesindegi kanttyn molsheri 10 dan tomen bolsa olar ogan barmajdy Sonymen katar kolibriler tozandandyrgyshtar rolin atkarady Қorektenu kezinde olar koptegen osimdikterdi tozandandyrady Ұyalary men zhumyrtkalaryKolibriler osimdik sabaktaryn ormekshi torlaryn kurttar men pajdalana otyryp kese tәrizdes kishkentaj uyalar salady Әdette kop tүrlerinin urgashylary sopaksha pishindi eki zhumyrtka salady Barlyk kustardyn ishinde olardyn zhumyrtkalary en kishkentajy Zhumyrtkalaryn 15 20 kүn baskan son zharady Zharyp shykkan balapandary sokyr bolgandyktan korek pen korganys үshin ata analaryna tәueldi bolady DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 X tom Zhanuarlar әlemi Enciklopediya Қazak tiline audargan D Әlipbaeva Astana Foliant baspasy 2014 160 b Balalar enciklopediyasy seriyasy ISBN 978 601 292 682 8 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz