Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Грек классикасы мәдениеті (біздің заманымызға дейінгі V — IV ғасырлар)
Біздің заманымызға дейінгі соғыстары (500—449 жылдар) ежелгі Грекияның тарихындағы бетбұрыс кезең болды, өйткені дәл осы уақыттан бастап грек мәдениетінің классикалық кезеңі басталды. Азаттық жолындағы күресте парсылардың талқандалуы ежелгі Грекия мемлекет-қалаларының қоғамдық құрылысының артықшылығын көрсетіп қана қоймай, азаматтық сананың артуына, ең бастысы — классикалық құлдық қоғамның толық қалыптасуына, ал өз кезеңінде полистік демократияның дамуының нәтижесінде экономикалық және саяси өмірдің жанданып, мәдениеттің гүлденуіне әкеліп соқты. Біздің заманымызға дейінгі V ғасыр Афины, әсіресе Периклдің (біздің заманымызға дейінгі 444—429 жылдар) басшылығы кезінде аса ірі мәдени орталыққа айналды. Афинының рухани өмірінде демократиялық құрылыстың орнығуы — грек театрының гүлденуімен, трагедиялық және комедиялық шығармалары дүниежүзілік әдебиеттің асыл қазынасына енген Эсхилдің, Софоклдың, Еврипид пен шығармашылықтарымен тұспа-тұс келді.
Архаикалық дәуірде әдебиет саласында лирикалық жанр үстемдік етсе, ендігі жерде трагедия мен комедия жанрлары басты орынға шықты. Дәл мағынасында трагедия деген сөз — «ешкілер әні» деген мағына береді. Ол — ешкі терісін жамылып, әзіл-оспақтық сарында хормен өлең айтудан шыққан. Афиныда Дионис құдайдың құрметіне байланысты жалпы мемлекеттік мейрамның бекітілуі — трагедияның мерейін жоғарылата түсті. Мифологиялық кейіпкерлерге толы грек трагедияларының басты мазмұны — халықтың өз теңдігі мен әлеуметтік әділет жолындағы қаһармандық күресінің сан саласына арналған. Грек трагедиясының Гомер дастандары сияқты үлкен тәрбиелік мәні болды. Сонымен бірге трагедиялық кейіпкерлер іректердің бойында адамгершілік, парасат сезімдері, азаматтық биік этикалық асыл қасиеттерді ныгайтты. Трагедияда грек мәдениетінің катарсис (тазару) деп аталатын ұғымы кеңінен көрініс тапты. Трагедия жанрының гүлденуі Эсхил, Софокл, Еврипид сияқты үш драматургтердің есімімен тығыз байланысты болды. Адамзат мәселесі, адамның тағдыры, әділеттілік пен игілік және тағы да басқа мәселелер осы бір даналар назарында болды, бірақ олардың әрқайсысының өзіндік ой-толғамдарының, өзіндік көзқарастарының бар екендігі аңғарылып тұрды.
Бұл трагедиялар грек театрларының басты қойылымдарына айналды. Жалпы отауы ғана емес, нағыз халықтың тәрбиешісіне айналды, грек жұртының сана-сезімі мен өмірге деген көзқарастарын қалыптастырды. Археологиялық қазба жұмысстарының нәтижесінде аршылып алынған грек және рим театрлары бүгінгі заманға дейін сақталынған. Біздің заманымызға дейінгі IV ғасырдың аяғынан бастап ағаштан жасалынған театрлардың орнын тастан салынған театр басты. Мысалы, құрылысы бір ғасырға созылған, 17 мың адам сиятындай етіп салынған атақты Дионис театры Афины тұрғындарының үлкен өнер ордасына айналды. Театр қойылымдары — діни мейрамдардың бір саласы болғандықтан, оған жүздеген-мыңдаған адамдар қатысатын. Көне заманда драмалық шығармаларда ойнаған актерлерді өте жоғары бағалаған. Олардың атақтыларының аты-жөндері мөрмәр тақтаға ойылып жазылып, Дионис театрына қойылған, ал кейіннен мемлекеттік архивке тапсырылатын болған. Осының нәтижесінде бізге 62 трагедия және 82 комедия жанрларында өнер көрсеткен актерлердің аттары белгілі болып отыр.
Классикалық грек трагедиясының негізін қалаушы — ұлы Эсхил (біздің заманымызға дейінгі 525—456 жылдар) болды. Эсхилге дейін бүкіл кейіпкерлерді бір-ақ актер ойнайтын болса, енді сахнаға екінші актер шығарылды, соның арқасында драмалық сахна көріністері жандана түсті. Осы орайда, драмалық қойылымдарда маскалардың, декорациялардың қолданылуы да Эсхилдің есімімен тығыз байланысты екендігін айта кеткен жөн. Эсхил трагедияларында шындық, өділеттілік, діни-этикалық мұра ұғымдары одан әрі айқындалып, азаматтардың рақымшылдығы мен адамгершілігі, өз еліне деген сүйіспеншілігі басты орынға шықты. Мысалы, «Құрсаулы Прометей» трагедиясының басты тақырыбы патриотизм мен рақымшылдық болса, ал « трилогиясында адам тағдыры кеңінен көрініс тапқан. Адам тагдыры мөселесі грек трагедиясының дарынды өкілдерінің бірі Софоклдың (біздің заманымызға дейінгі 497—406 жылдар) шығармашылығында өзінің занды жалғасын тапты. Ол өз шығармаларында еркіндікке толы азамат еркінің әділетсіз қатал тағдырға қарсылығын тамаша суреттей білді. Софоклдың «Эдип патша» деп аталатын ұлы трагедиясының күні бүгінге дейін элем сахналарынан түспеуі көп нөрсені аңғартса керек.
Біздің заманымызға дейінгі 480—406 жылдар аралығында өмір сүрген психологиялық драманың негізін қалады. Оның «Медея» және «Федра» трагедиялары да адам өліміне өкеліп соғатын шым-шытырық өмірлік уақиғаларға толы болып келеді.
Ежелгі Грекиядағы комедия жанрының тамаша өкілі — Аристофан (біздің заманымызға дейінгі 445—385 жылдар шамасы) болды. Оның комедиялық туындыларында халықтың күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі басты орын алды. Сондықтан да болар, оның комедияларындағы кейіпкерлер әдетте халық атынан сөйлеп, халықты қанап, алдап-арбаушыларды өткір сынға алады. Ұрылар сияқты қоғамға жат элементтермен қатар, ақылы мен арын сатқан ел билеуші философтарды да әжуаға ұшыратады. Оның 138 «Салт аттылар», «Бейбітшілік», « және тағы да басқа комедиялары саяси мазмұндағы шығармалар қатарына жатады. Аристофан грек театрының халықтың дөстүрлеріне сүйене отырып театр сахналарында мималарды (өмірдің күнделікті жағдайларын бейнелейтін шағын көріністер) кеңінен пайдаланды. Дөл осы кезенде пантомима жанрының туындауы комедия жанрын одан әрі түрлендіріп, оның халықтық сипатын айқындай түсті.
Біздің заманымызға дейінгі V ғасыр грек тарихнамасы қарқынды түрде дами бастады. Оған үлкен үлес қосқан сонау көне заманның өзінде-ақ «тарихтың атасы» деген атақ-даңққа ие болған Геродот (біздің заманымызға дейінгі 484— 430 жылдар) болды. Оның тақырыбының негізгі арқауы грек-парсы соғыстары болып табылатын «Тарих» атты еңбегі баға жетпес тарихи мұралардың қатарынан орын алды. Көне заманның ұлы тарихшыларының бірі — Фукидид (біздің заманымызға дейінгі 460—400 жылдар) өзінің «Пелопоннесе соғыстары» атты еңбегінде алғаш рет ғылыми — шыншылдық әдісін кеңінен қолданып, сол кезеңдегі тарихи уақиғалардың өзара байланыстарын ашу арқасында, халықтың саяси білімінің артуына себепкер болды.
Біздің заманымызға дейінгі V—IV ғасырда жасалған сәулетшілердің, мүсіншілер мен суретшілердің даңқты өнер туындылары кейінгі ғасырларда да үлгі-өнеге алуға лайық болды, сондықтан да оларды классикалық мұра, яғни үлгі деп есептейміз. V—IV ғасыр өнер — грек классикалық өнері деген атақ алды. Біздің заманымызға дейінгі V ғасыр сөулет өнері архаикалық кезеңнің белгілерін сақтағанымен, өзіндік жаңаша түрге, жаңаша мазмұнға ие болды, колонналармен қоршалған гимарат, периптер типі дамып, жетілді. Дорлық ордер храмдары жетекші орын алып, олар бұрынғы біздің заманымызға дейінгі VI ғасырдағы аумақты жер бауырлаған храмдармен салыстырғанда зор тұтастық пен жарастыққа ие болды. Біздің заманымызға дейінгі V ғасырдың өнер шеберлерінің алдында тұрған ұлы мөселелердің бірі — сөулет өнері мен мүсін өнері бір-бірімен етене байланыста көрсету міндеті ойдағыдай шешілді. Қорыта келгенде, классикалық дәуір өнерінің басты жеңісі, адамның архаика өнерінің шарттылығынан құтылған тәуелсіз, табиғи қалпын бере білу шеберлігі болып табылды.
Грекия тарихындағы ұзаққа созылған қанды соғыстар (тарихқа — деген атпен кірген Афины теңіздер державасы мен Спарта бастаған одағының өзара әскери қақтығыстары) Афинының жеңілісімен және ол басқарған қалалар одағының ыдырауымен аяқталды. Соғыс құлиеленушілік қоғамның қайшылықтарын одан әрі шиеленістіріп, мемлекет — қалалардың дағдарысын тудырды. Үздіксіз саяси және әлеуметтік күрес грек мемлекеттерін әбден титықтатып, біздің заманымызға дейінгі IV ғасыр екінші жартысында олардың жаңа қуатты держава — Македонияның қол астына өтуімен аяқталды.
Қоғамда орын алған әртүрлі қоғамдық қақтығыстар біздің заманымызға дейінгі IV ғасыр адамдарының көзқарастарына елеулі өзгерістер енгізді. Құлиеленушілік қоғам демократиясы дағдарысқа ұшырап, қоғамдық өмір мәселелеріне салғырттық, өз қаласының тағдырына самарқаулық байқалды, жеке бастың мүддесі қоғамдық мүддеден жоғары тұрды. Философиялық мектептердің біразы мәдениет жетістіктерінің бәрінен безіп, адамньщ табиғат аясына кетуін уағыздаса, екіншілері адамдарды «алаңсыздыққа» шақырып, «елеусіз өмір сүру» принципін уағыздады. Қоғамдық өмір мәселелерін белсене сынаған Аристофан комедияларының орнына өз заманының саяси оқиғалары ақ түсті суретгелетін мән-мағынасыз комедиялар пайда болды. Міне, осындай тарихи жағдайда грек мәдениетінің тағы бір кезеңі — тоқырау кезеңі басталды.
Дереккөздер
- Мәдениеттану: жоғарғы оқу орнындары мен колледж студенттеріне арнлған оқулық. Алматы: Раритет, 2005.- 416 бет. ISBN 9965-663-71-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Grek klassikasy mәdenieti bizdin zamanymyzga dejingi V IV gasyrlar Bizdin zamanymyzga dejingi sogystary 500 449 zhyldar ezhelgi Grekiyanyn tarihyndagy betburys kezen boldy ojtkeni dәl osy uakyttan bastap grek mәdenietinin klassikalyk kezeni bastaldy Azattyk zholyndagy kүreste parsylardyn talkandaluy ezhelgi Grekiya memleket kalalarynyn kogamdyk kurylysynyn artykshylygyn korsetip kana kojmaj azamattyk sananyn artuyna en bastysy klassikalyk kuldyk kogamnyn tolyk kalyptasuyna al oz kezeninde polistik demokratiyanyn damuynyn nәtizhesinde ekonomikalyk zhәne sayasi omirdin zhandanyp mәdeniettin gүldenuine әkelip sokty Bizdin zamanymyzga dejingi V gasyr Afiny әsirese Perikldin bizdin zamanymyzga dejingi 444 429 zhyldar basshylygy kezinde asa iri mәdeni ortalykka ajnaldy Afinynyn ruhani omirinde demokratiyalyk kurylystyn ornyguy grek teatrynyn gүldenuimen tragediyalyk zhәne komediyalyk shygarmalary dүniezhүzilik әdebiettin asyl kazynasyna engen Eshildin Sofokldyn Evripid pen shygarmashylyktarymen tuspa tus keldi Arhaikalyk dәuirde әdebiet salasynda lirikalyk zhanr үstemdik etse endigi zherde tragediya men komediya zhanrlary basty orynga shykty Dәl magynasynda tragediya degen soz eshkiler әni degen magyna beredi Ol eshki terisin zhamylyp әzil ospaktyk sarynda hormen olen ajtudan shykkan Afinyda Dionis kudajdyn kurmetine bajlanysty zhalpy memlekettik mejramnyn bekitilui tragediyanyn merejin zhogarylata tүsti Mifologiyalyk kejipkerlerge toly grek tragediyalarynyn basty mazmuny halyktyn oz tendigi men әleumettik әdilet zholyndagy kaһarmandyk kүresinin san salasyna arnalgan Grek tragediyasynyn Gomer dastandary siyakty үlken tәrbielik mәni boldy Sonymen birge tragediyalyk kejipkerler irekterdin bojynda adamgershilik parasat sezimderi azamattyk biik etikalyk asyl kasietterdi nygajtty Tragediyada grek mәdenietinin katarsis tazaru dep atalatyn ugymy keninen korinis tapty Tragediya zhanrynyn gүldenui Eshil Sofokl Evripid siyakty үsh dramaturgterdin esimimen tygyz bajlanysty boldy Adamzat mәselesi adamnyn tagdyry әdilettilik pen igilik zhәne tagy da baska mәseleler osy bir danalar nazarynda boldy birak olardyn әrkajsysynyn ozindik oj tolgamdarynyn ozindik kozkarastarynyn bar ekendigi angarylyp turdy Bul tragediyalar grek teatrlarynyn basty kojylymdaryna ajnaldy Zhalpy otauy gana emes nagyz halyktyn tәrbieshisine ajnaldy grek zhurtynyn sana sezimi men omirge degen kozkarastaryn kalyptastyrdy Arheologiyalyk kazba zhumysstarynyn nәtizhesinde arshylyp alyngan grek zhәne rim teatrlary bүgingi zamanga dejin saktalyngan Bizdin zamanymyzga dejingi IV gasyrdyn ayagynan bastap agashtan zhasalyngan teatrlardyn ornyn tastan salyngan teatr basty Mysaly kurylysy bir gasyrga sozylgan 17 myn adam siyatyndaj etip salyngan atakty Dionis teatry Afiny turgyndarynyn үlken oner ordasyna ajnaldy Teatr kojylymdary dini mejramdardyn bir salasy bolgandyktan ogan zhүzdegen myndagan adamdar katysatyn Kone zamanda dramalyk shygarmalarda ojnagan akterlerdi ote zhogary bagalagan Olardyn ataktylarynyn aty zhonderi mormәr taktaga ojylyp zhazylyp Dionis teatryna kojylgan al kejinnen memlekettik arhivke tapsyrylatyn bolgan Osynyn nәtizhesinde bizge 62 tragediya zhәne 82 komediya zhanrlarynda oner korsetken akterlerdin attary belgili bolyp otyr Posejdon Klassikalyk grek tragediyasynyn negizin kalaushy uly Eshil bizdin zamanymyzga dejingi 525 456 zhyldar boldy Eshilge dejin bүkil kejipkerlerdi bir ak akter ojnajtyn bolsa endi sahnaga ekinshi akter shygaryldy sonyn arkasynda dramalyk sahna korinisteri zhandana tүsti Osy orajda dramalyk kojylymdarda maskalardyn dekoraciyalardyn koldanyluy da Eshildin esimimen tygyz bajlanysty ekendigin ajta ketken zhon Eshil tragediyalarynda shyndyk odilettilik dini etikalyk mura ugymdary odan әri ajkyndalyp azamattardyn rakymshyldygy men adamgershiligi oz eline degen sүjispenshiligi basty orynga shykty Mysaly Қursauly Prometej tragediyasynyn basty takyryby patriotizm men rakymshyldyk bolsa al trilogiyasynda adam tagdyry keninen korinis tapkan Adam tagdyry moselesi grek tragediyasynyn daryndy okilderinin biri Sofokldyn bizdin zamanymyzga dejingi 497 406 zhyldar shygarmashylygynda ozinin zandy zhalgasyn tapty Ol oz shygarmalarynda erkindikke toly azamat erkinin әdiletsiz katal tagdyrga karsylygyn tamasha surettej bildi Sofokldyn Edip patsha dep atalatyn uly tragediyasynyn kүni bүginge dejin elem sahnalarynan tүspeui kop norseni angartsa kerek Bizdin zamanymyzga dejingi 480 406 zhyldar aralygynda omir sүrgen psihologiyalyk dramanyn negizin kalady Onyn Medeya zhәne Fedra tragediyalary da adam olimine okelip sogatyn shym shytyryk omirlik uakigalarga toly bolyp keledi Ezhelgi Grekiyadagy komediya zhanrynyn tamasha okili Aristofan bizdin zamanymyzga dejingi 445 385 zhyldar shamasy boldy Onyn komediyalyk tuyndylarynda halyktyn kүndelikti omiri turmys tirshiligi basty oryn aldy Sondyktan da bolar onyn komediyalaryndagy kejipkerler әdette halyk atynan sojlep halykty kanap aldap arbaushylardy otkir synga alady Ұrylar siyakty kogamga zhat elementtermen katar akyly men aryn satkan el bileushi filosoftardy da әzhuaga ushyratady Onyn 138 Salt attylar Bejbitshilik zhәne tagy da baska komediyalary sayasi mazmundagy shygarmalar kataryna zhatady Aristofan grek teatrynyn halyktyn dostүrlerine sүjene otyryp teatr sahnalarynda mimalardy omirdin kүndelikti zhagdajlaryn bejnelejtin shagyn korinister keninen pajdalandy Dol osy kezende pantomima zhanrynyn tuyndauy komediya zhanryn odan әri tүrlendirip onyn halyktyk sipatyn ajkyndaj tүsti Bizdin zamanymyzga dejingi V gasyr grek tarihnamasy karkyndy tүrde dami bastady Ogan үlken үles koskan sonau kone zamannyn ozinde ak tarihtyn atasy degen atak dankka ie bolgan Gerodot bizdin zamanymyzga dejingi 484 430 zhyldar boldy Onyn takyrybynyn negizgi arkauy grek parsy sogystary bolyp tabylatyn Tarih atty enbegi baga zhetpes tarihi muralardyn katarynan oryn aldy Kone zamannyn uly tarihshylarynyn biri Fukidid bizdin zamanymyzga dejingi 460 400 zhyldar ozinin Peloponnese sogystary atty enbeginde algash ret gylymi shynshyldyk әdisin keninen koldanyp sol kezendegi tarihi uakigalardyn ozara bajlanystaryn ashu arkasynda halyktyn sayasi biliminin artuyna sebepker boldy Bizdin zamanymyzga dejingi V IV gasyrda zhasalgan sәuletshilerdin mүsinshiler men suretshilerdin dankty oner tuyndylary kejingi gasyrlarda da үlgi onege aluga lajyk boldy sondyktan da olardy klassikalyk mura yagni үlgi dep eseptejmiz V IV gasyr oner grek klassikalyk oneri degen atak aldy Bizdin zamanymyzga dejingi V gasyr soulet oneri arhaikalyk kezennin belgilerin saktaganymen ozindik zhanasha tүrge zhanasha mazmunga ie boldy kolonnalarmen korshalgan gimarat peripter tipi damyp zhetildi Dorlyk order hramdary zhetekshi oryn alyp olar buryngy bizdin zamanymyzga dejingi VI gasyrdagy aumakty zher bauyrlagan hramdarmen salystyrganda zor tutastyk pen zharastykka ie boldy Bizdin zamanymyzga dejingi V gasyrdyn oner sheberlerinin aldynda turgan uly moselelerdin biri soulet oneri men mүsin oneri bir birimen etene bajlanysta korsetu mindeti ojdagydaj sheshildi Қoryta kelgende klassikalyk dәuir onerinin basty zhenisi adamnyn arhaika onerinin sharttylygynan kutylgan tәuelsiz tabigi kalpyn bere bilu sheberligi bolyp tabyldy Grekiya tarihyndagy uzakka sozylgan kandy sogystar tarihka degen atpen kirgen Afiny tenizder derzhavasy men Sparta bastagan odagynyn ozara әskeri kaktygystary Afinynyn zhenilisimen zhәne ol baskargan kalalar odagynyn ydyrauymen ayaktaldy Sogys kulielenushilik kogamnyn kajshylyktaryn odan әri shielenistirip memleket kalalardyn dagdarysyn tudyrdy Үzdiksiz sayasi zhәne әleumettik kүres grek memleketterin әbden tityktatyp bizdin zamanymyzga dejingi IV gasyr ekinshi zhartysynda olardyn zhana kuatty derzhava Makedoniyanyn kol astyna otuimen ayaktaldy Қogamda oryn algan әrtүrli kogamdyk kaktygystar bizdin zamanymyzga dejingi IV gasyr adamdarynyn kozkarastaryna eleuli ozgerister engizdi Қulielenushilik kogam demokratiyasy dagdaryska ushyrap kogamdyk omir mәselelerine salgyrttyk oz kalasynyn tagdyryna samarkaulyk bajkaldy zheke bastyn mүddesi kogamdyk mүddeden zhogary turdy Filosofiyalyk mektepterdin birazy mәdeniet zhetistikterinin bәrinen bezip adamnsh tabigat ayasyna ketuin uagyzdasa ekinshileri adamdardy alansyzdykka shakyryp eleusiz omir sүru principin uagyzdady Қogamdyk omir mәselelerin belsene synagan Aristofan komediyalarynyn ornyna oz zamanynyn sayasi okigalary ak tүsti suretgeletin mәn magynasyz komediyalar pajda boldy Mine osyndaj tarihi zhagdajda grek mәdenietinin tagy bir kezeni tokyrau kezeni bastaldy DerekkozderMәdeniettanu zhogargy oku ornyndary men kolledzh studentterine arnlgan okulyk Almaty Raritet 2005 416 bet ISBN 9965 663 71 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet