Киото хаттамасы

Киото хаттамасы - жаһандық экологиялық проблемаларды шешуге арналған, 1997 жылы Жапонияның Киото қаласында қабылданған халықаралық құжат. Киото хаттамасы – ха­лық­аралық деңгейде экологиялық проблемамен бірлесе күресуге бағыт­талған тұңғыш құжат.

Киото хаттамасына Қатысушы Елдер     Қол қойып, ратификациялағандар      Қол қойылған, ратификация күтілуде      Қол қойылған, ратификацияланбаған      Қол қоймайтындар

1980 жылы әлемдік қоғамдас­тық­тың назары ғаламдық жылыну проблемасына ауды. Атмосфера­ның ластануы, жыл сайын ауа тем­пе­ра­тура­сының көтерілуі полюс­тер­дегі мәңгілік мұздардың еруіне алып келіп, соның салдарынан мұ­хит суларының деңгейі көтеріліп, жа­ғалау бойына жыпырлай ор­на­лас­қан ірі қалалар, елді мекендер су астын­да қалады деген қауіп ай­ты­ла бас­та­ды. Бұл алдымен адам­ның таби­ғат­қа тигізіп жүрген за­ла­лын ойлан­бастан жасаған шаруа­шы­лық қыз­ме­тінің салдары, көмір­қыш­қыл газы мен метанның ауаға шамадан тыс бө­лінуінің әсері деген ғалымдар пайым­дауы біраз жайды аңғартты. Шынында да, жыл сай­ын әуеге көтерілген метан мен кө­мірқышқыл газы жерді қатты қы­зып кетуден сақтайтын инфра­күл­гін сәулелерді жұтып, планета тем­пературасының көтерілуіне алып келді. Әсіресе, жылу, жарық бере­тін стансалардан, қаладағы кәсіп­орындардан бөлінген көмірқыш­қыл газы атмосфералық қабатқа өте­тін газдың 1/3 бөлігін құрайды. Планетадағы жасыл ал­қаптар – ормандар бұл газдың біраз бө­лігін қажетіне жаратқанымен, бар­лығын жұтуға шамасы жетпейтін болды.

Зиянды газдардың ауаны бұ­лай­ша ластауы Солтүстік Америка мен Еуропаның дамыған елдерінде және индус­трия­сының дамуы қарқын алған елде­рінде көбі­рек орын алуда. Осындай атмо­сфе­радағы антропогендік өз­ге­рістердің Жер шарының жылыну проблема­сы­на алып келетіндігін ресми мой­ын­дау 1980-жылдардың соңы мен 1990-жылдардың басын­да Біріккен Ұлттар Ұйымының Климат өзгеруін зерттейтін үкі­мет­аралық сараптау тобының баян­да­ма­ларынан бастау алады. 1992 жылы Рио-де-Жаней­ро­да өткен Жаһандық орнықты даму самми­тін­де антропогендік өзгеріс­тер­ге ұшы­рамау үшін ауаға бөлі­не­тін газдың мөлшерін тұрақтандыру, климаттық балансты сақтау міндеті қойылды. Бұл конвенцияға 186 ел қосылатындығын білдіріп, ол 1994 жылдан бастап күшіне енді.

Жалпы, климаттың антропо­ген­ді өзгеруінің әсері қай деңгейде бо­луы мүмкін деген сауалға жауап із­деп кө­рейік. Ғалымдар планета­да­ғы климат жылылығы 2 градусқа жо­­ғарылағанның өзінде Жер ша­рында 500 млн. адам ауыз судан тап­шылық көреді, 3 градусқа жы­лығанда 3 млрд. адам ауыртпалық тартады деп есептейді. Себебі, климат өзгеріске ұшыраған сайын тегеурініне шыдас бермейтін қатты дауылдар, топан сулар қаптауы жиі­лей беретін бо­ла­ды. Бұдан, әри­не, бірінші кезекте ауыл шаруа­шы­лығы үлкен зиян ше­гетіндігі ай­қын. Ал ол өз кезегінде азық-түлік тап­шылығына алып келеді. Әлем­дік мұхит деңгейінің өсуінің де қатері аз емес, геогра­фия­лық кар­таның суреті қазіргі уақытқа мүлде ұқсамай, Голландия сияқты елдер мен Нью-Йорк секілді жа­ға­лауға жақын орын тепкен қалалар мен көптеген әсем аралдардың су асты­на кету қаупі бар. Нидерланд, Ұлы­британия сияқты аралдағы мемлекеттер, Кариб бассейніндегі және Оңтүстік-Шығыс Азиядағы арал мемлекеттер үшін бұл қиын­дық­тың салмағы тым ауыр болмақ.

Жердің орташа температурасы қазіргі кезде 14 градус Цельций, Фаренгейт бойынша 57 градусты көр­сететіні есептеп шығарылды. Негізінен атмосфераға булы газ­дар­­дың көтерілуі табиғи нәрсе. Алай­да, ғалымдар адамдардың тір­ші­лігінің нәтижесінде булы газ­дар­дың көте­рі­луі молайып кеткендігін алға тар­тады. Әсіресе, ол соңғы 50 жылда қат­ты көтерілген. Олардың ішінде көмірқышқыл газының көтерілуінің салдары Жер шары­ның жылынуына алып келеді деге­німізбен, бұл орайда ғалымдардың пікірінің де түрлі екендігін айта кеткен ләзім. Бірік­кен Ұлттар Ұйымының 130 елінен 1000-ға тарта ғалым тартылған “Климат өзгеруін зерттейтін үкіметаралық сарап­шы­лар тобының” (КӨҮСТ) 2007 жыл­ғы төртінші соңғы есебін­де 1906-2005 жылдар аралығында жер тем­пературасының жылынуы 0,74 градусты құрады делінген. Мұхит сулары терең қабаттардағы мұздай сумен араласуынан Жер шарының оңтүстігінде олардың жылыну дең­гейі төмен, ал солтүстіктегі құр­лық­та жылыну жоғары. Спутник арқылы жүргізілген зерттеулер 1960 жылдан бері екі полюстегі мұз қабаттарының аумағы 10 пайызға азайғандығын көрсеткен. Әсіресе, Солтүстік жартышарда оның аума­ғы 15 пайызға дейін кеміп, мұздың қалыңдығы 40 пайызға жұқарған. Гренландия мен Арктика мұздары­ның жылдамдықпен еруі зардабы­ның дәмін алғашқы болып сол­түс­тік­тің ақ аюлары татып жатса керек.

Бұл орайда, Вашингтон уни­вер­си­тетінің ғалымдары Игнатиус Ригор мен Джо Валластың соңғы 25 жылдың ішінде жүргізген зерттеулері де көңіл аударар­лықтай. Мұз көлемінің азаюы мен жұқаруының Сол­­түс­тік мұзды мұхитында­ғы ағыстар мен Арктикаға ғана емес, Солтүстік Атлантикаға да әсері бар екендігі айтылады. Ғалым­дар арада 30-40 жыл өткенде Сол­түстік мұзды мұхитының жылдың жылы мезгіл­де­рінде толығымен мұз құр­сауы­нан босанатындығын алға тар­та­ды. Әлем­нің ең биік мұзарт шың­ды Ги­малай тауларының да мұздақ­тарына еру қаупі төнген. Егер дәл бүгінгі қарқынмен ол әрі қарай жүре берсе, онда 2060-жыл­дары мұздақ­тардың үштен екісі, ал 2100 жыл­дары бар­лығы еріп кетеді.

Экожүйедегі ауытқулардың фау­на мен флораға әсері де айтар­лық­тай. Жыл құстары ерте келіп, кеш кетуді бастаса, өсімдіктердің 30-40 пайызына ортасының өзгеруіне байланысты жойылып кету қаупі туған. Өйткені, жүздеген, мыңдаған жылдар бойына қалыптасқан тірлік ырғағының ауысуына тез арада ілесе алмау жер бетіндегі түрлердің жұтаң­дануына алып келмек. Ауа температурасы 1 градусқа жылыған күнде ормандардың да басына қауіп төнеді екен. Орман жүйесі болса көміртегінің 80 пайызын табиғи сіңіруші, ал орман ағаштары тип­тері­нің ауысуы орасан мол мөл­шер­де көміртегін бөлу арқылы жүреді.

КӨҮСТ-тің соңғы есебінде сондай-ақ орташа температураның өсу деңгейі сақталады, бірақ оның жылдамдығы мен ұзақтығы бола­шақ­та булы газдардың эмиссиясы­ның азаюына тәуелді деген ұйғарым жасалған. Белгілі ағылшын эконо­мисі Лорд Николас Штерн 2050 жылы миллиондаған адам ұзаққа созылған құрғақшылық пен өзге де климаттық ауытқулар: су басу мен жойқын дауылдардан, аштықтан қашқан “климат босқыны” болуы мүмкін деген қауіп айтады. Нобель сыйлығының лауреаты, БҰҰ КӨҮСТ-нің басшысы Др. Пачаури адамзат баласының қазіргі жағдайды өзгертуге 10 жылдай ғана уақыты бар деп есептейді. Сайып келгенде климаттың антропогенді өзгеруінің салдары көлік және басқа да инфрақұрылымдарға да орасан зор зиянын тигізбек. Бұлардың бәрі, тұтастай алғанда, жаһандық тұрғыда алға шығатын экономикалық, әлеу­меттік, саяси проблемалардың қан­ша­лықты күрделі болатындығын бү­гінгі күннің өзінде ұғындырса керек. Ал эмиссия көлемі жөнінен ТМД мемлекеттері ішінде Ресей мен Ук­раи­надан кейін тұрған біздің еліміз үшін ол әсер жоқ десек, шын­дықты бұрмалағанымыз болып шығар еді.

Киото хаттамасының экономи­калық негіздемесінің басты тіні етіп англо-америкалық экономист Рональд Коуздың экономикалық жекеменшік құқық теориясы алынған. Коуз теориясына дейін қор­ша­ған ортаның ластануын зерт­теу­шілер онымен күресте мемлекет өндіріс қалдықтарындағы зиянды заттар концентрациясының ең жо­ға­ры нормасын және ауаға шыға­рылатын зиянды заттардың ең жо­ғары нормасын анықтап, одан асып кеткенде нормативті бұзғаны үшін айыппұл салып, жауапқа тартып отыру қажет деп келді. Ал Коуз және оны жақтаушылар жоғарыда көр­сетілген шаралардың жетімсіз болатындығын алға тартты. Олар бек­ітілген нормадан ауытқымаса да қоршаған ортаға зиян келтіретін кәсіпорынның ешкімге жауап бер­мейтінін, әрі жоғарыдағы нормалар барлық кәсіпорындар үшін бірдей алынғандығын көлденең тарта отырып, мұндай үдерістен пайда жоқ деп санайды. Сондықтан, рет­теу шы­ғарылған өнім қоғамға қан­ша­лық­ты қажет деген критериймен өлшенуі керек дейді. Сол себептен, Коуз дау тудырушы нысан ретінде кәсіп­орын­ның өзін емес, қоршаған ортаға зиян келтіретін кәсіпорынды пайдалану құқығын қарастырады. Мұндай құқық кәсіпорынның кімге тиесілі екеніне қарамастан, келісім мен сату және сатып алу нысанына айналады. Коуз идеясы бойынша, бұл құқық сату-сатып алу актілерін жасау арқылы түптің-түбінде ны­санды тиімді пайдаланатынның қолына өтеді.

Коуз көзқарасы қоршаған орта­ны ластаумен күрестегі ұстаным­дар­ды түбегейлі өзгертті. Енді, мемле­кет, жоғарыда көрсетілгендей, зиян­ды қалдықтар шығуының норма­тивін жасаумен шұғылданбайды, тек зиянды заттар шығуының ең жоғары көлемін хаттама негізінде белгілейді, сол көлемде ластауға лицензия бе­ріп, оны аукцион арқылы ең көп ақша төлегеніне сатады. Кейін ли­цен­зияға сәйкестік қана қадағала­нып отырады. Сонда зиянды қал­дық­тар мен зиянды заттар концен­тра­циясын бөлу ақылы болып, мемлекеттік аукциондарда лицен­зия­ны сатып алушы фирма оны бас­қаларға өсіріп сатуға да мүмкіндік алады. Осылайша кейбір дамыған елдер атмосфераға зиянды заттар бөлудің ұлттық рыноктарын құра бастады.

Егер мемлекет өзіне тиесілі квотаны толық жұмсамайтын болса, онда өзінен артылған бөлігін өзге елге сата алады. Бұл ретте көршіміз Ресей өзінің квотасын толық көлемде жұмсай алмай отыр. Ал біздің елде квотаның мұрты да бұзылмайтындай шамада. Хаттама­ның тағы бір маңызы – дамыған елдер мен өтпелі экономикадағы елдер булы газдардың атмосфераға шығарылуын азайтуды бірігіп ат­қаратын мүмкіндігі бар. Ол қалай жүзеге асады? Мәселен, бір елдің атмосфераны ластау деңгейі төмен де, енді біреуінікі жоғары. Төмен деңгей көрсеткен ел атмосфераға газ шығарудан өзі жинаған бір­ліктерін жаңағы мұқтаж елге беріп, пайдасын көреді.

Киото хаттамасына енудің эко­но­микалық жағынан тиімділігін ұққан Ресей хаттаманы ратифи­ка­циялады және өз экономикасына жылына 4-6 млрд. доллар көле­мін­де шетелдік инвестиция тартуды көздеп отыр. Алайда, атмосфераға зиянды заттарды бөлудің алдыңғы легіндегі, барлық зиянды шыға­рын­дының 36,1 пайызын алып отырған АҚШ асығар емес. Мұ­хит­тың арғы жағындағы алпауыт елдің хаттаманы ратифика­ция­ла­мауының ресми себебі – Қытай, Үндістан тәрізді ауа ластауда әжеп­тәуір “үлестері” бар дамушы елдердің осы халықаралық құжат­ты ратификацияламауы. Бұл, екінші жағынан АҚШ-қа тиімді.

Қазақстан және Киото хаттамасы

Қазақстан Киото хаттамасы­ның тетіктері арқылы энергия үнемдеуге байланысты үлкен ин­вестиция тартуға мүмкіндік алады. Нәтижесінде, экономиканың шикі­зат­тық бағыттылығы нысаналы түрде, біртіндеп жоғары техноло­гия­лық өндіріс үдерістеріне өзге­ре­тін болады. Цифр тілімен сөй­ле­сек, Қазақстанда жыл сайын ауаны 213 миллион тонна өндіріс қалдықтары ластайды. Ал еліміз­де­гі жоғары булы газдың шығарын­дысының 80 пайыздайы бір ғана энергия секторына тиесілі болып отыр. Жалпы алғанда, біздегі қуат көзін үнемдеу, оның тиімділігін арттыру әлеуеті жоғары. Қазақстан инвестициялық жобаларды іске асыру үшін Киото хаттамасының тетіктерін пайдаланса, инвести­ция­лы­қ жобалар бірнеше есе арзан­ға түспек. Сондай-ақ елімізде осы жолда озық технологиялар не­гізінде құрал-жабдықтарды жаңар­тып, өнім сапасын жоғарылатуға және әлемдік рынокта отандық өнеркәсіптің бәсекелестігін арттыруға болады деген пікірді жақтаушылар көбейді.

Киото хаттамасының елімізде ратификацияланбауы әлемдік дең­гейде климаттың өзгеруі бойынша шешім қабылданарда Қазақстанды дауыс беру құқығынан айырып қана қоймай, біздегі барлық эко­логиялық бастамаларға тосқауыл болып келді. Ал хаттама уақыты шектеулі. Осыны ескергендіктен де болар, соңғы кездері Парламентте хаттаманы ратификациялау бағытындағы жұмыстар қарқынды жүрді. Сөйтіп, құжат Мәжіліс пен Сенатта мақұлданды.

Енді Киото хаттамасын рати­фи­кациялау Қазақстанның әлем­дегі инвесторлары мен серіктестері арасында оң пікір қалыптастырып, елімізде “Киото үдерісін” дамы­ту­ға, тиімді энергия саясатын енгізу­ге, зиянды заттардың шығарын­ды­ларын қысқартуға, сондай-ақ бар­лық экономикалық саладағы ашық­тыққа жетуге оң ықпал етеді. Мұның Бүкіләлемдік сауда ұйы­мы­на (БСҰ) кіру кезінде сөзсіз ар­тықшылығы болады. Әрі хаттама­ның экономикалық тетіктері то­лық­қанды жұмыс атқарғанда қа­зақ­стандық бизнес те жаңа мәрте­бені иеленеді. Яғни, әлемдік рынокта булы газдар шығарын­ды­ларын саудалауда өзгелермен тең құқылы қатысушы болады.

Киото хаттамасын ратифика­ция­лау, сондай-ақ Қазақстанға қа­зіргі заманғы тиімді технологиялар түріндегі 1 млрд. АҚШ доллары­нан астам қаржыны – дамыған, алдыңғы қатарлы елдердің жыл сайынғы инвестицияларын тартуға жол ашпақ. Бұл технологиялар трансферті жабдықтардың тозуы 60 пайызға жеткен және оны жаң­ғырту көлемді инвестицияларды талап ететін энергетикалық сек­торға бағытталатын болады. Қазақстанның өндірістік күшін өсірмеу үшін міндетті түрде Кито хаттамасын ратификациялау қажет. Батыстың жырымдап беретін қаржысы уақытша және алдамшы. Экономиканың негізі өнеркәсіп,егер өнеркәсібіміз дамымаса және еліміз біржақты яғни жер қойнауындағы байлықпен ғана дамитын болса,онда экономикамыз басқа елдерге тәуелді болады. Киото хаттамасын тек экологиялық құжат деп қабылдауымыз қате. Бұл халқаралық құқыққа сай, дамушы мемлекеттердің экономикасын/дамуын заңды реттеу құралы. Қорыта айтқанда, Киото хат­та­масына қосылу қоршаған ортаны қорғауды басқарудың сапасын көтеріп, индустриялық-иннова­ция­лық дамуды жеделдетуге, сон­дай-ақ тараптар конферен­ция­лары­на қатысу құқығына ие болу арқылы бүкіл әлемнің энергети­ка­лық саясатына тікелей әсер ететін келіссөздерде еліміздің энергети­ка­лық саясатын қорғауға мүмкіндік береді.