Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кеплер заңдары – 17 ғ-дың басында Иоганн Кеплер ашқан планеталар қозғалысының үш заңы. Кеплердің (1609) атты негізгі еңбегінде алғашқы екі заң баяндалған. Үшінші заң кейінірек ашылған және ол “Әлем гармониясы” (1619) атты 5-кітабының 3-тарауында берілген.
Ұйтқымаған қозғалысқа (яғни екі дене есебінде) қатынасатын нүктенің орбитасы екінші ретті қисық сызықпен өрнектеледі және оның бір фокусында тарту күшінің центрі орналасады. Сонымен ұйытқымаған қозғалыстағы материалдық нүктенің орбитасы конустық қималардың бірі, яғни шеңбер, эллипс (планеталар үшін), парабола не гипербола түрінде болады.
Кеплердің бірінші заңы негізінен планета орбитасының пішінін анықтайды: Барлық планеталар Күнді эллипс бойымен айналады, оның фокустарының бірінде Күн орналасады.
Эллипстің симметриялы центрі – О, үлкен АА1=2а және ВВ1=2в екі симметрия осі бар, мұндағы а – үлкен жарты ось, в – кіші жарты ось деп аталады.
Оның екі фокусы центрден OF1=OF2=c=a2-b2 қашықтықта орналасқан эллипстің негізгі қасиеті: эллипстің кез келген нүктесінің фокустардан қашықтықтарының қосындысы үлкен ось ұзындығына тең болатын тұрақты шама:
MF1+MF2=2a
e=c/a қатынасы эллипстің эксцентриситеті деп аталады. Ол эллипстің сопақтық дәрежесін көрсетеді: е неғұрлым үлкен болса, эллипстің шеңберден айырмашылығы да соғұрлым көп болады. Егер с=0 болса (эллипстің фокустары центрімен беттеседі), онда е=0, яғни эллипс радиусы а болатын шеңберге айналады. Шолпан мен Жер орбиталарының пішіндері шеңберге өте жақын (Шолпан орбитасының эксцентиситеті - 0,0068, Жердікі – 0,0167). Өзге планеталардың көпшілігінің орбиталары әлдеқайда созылыңқы болып келеді. Орбитаның Күнге ең жақын нүктесін перигелий (грекше peri-таяу, helios- Күн деген сөздерінен), оның ең алыс нүктесі афелий (грекше apo- алыс деген мағынаны білдіреді) деп аталады. Эллипстің үлкен а жарты осі планетаның Күннен орташа қашықтығына пара- пар. Астрономияда Жердің Күннен орташа қашықтығы Күн жүйесінде қолданылатын қашықтық өлшеу бірлігі ретінде қабылданған. Ол астрономиялық бірлік (а.б.) деп аталады: 1а.б.=149 600 000 км. Жердің табиғи серігі Айдың және кез келген жасанды серіктердің Жерге ең таяу келетін нүктесі перигей (грекше Гей - жер), ал ең алыс нүктесі апогей деп аталады.
Ұйтқымаған қозғалысқа қатынасатын нүктенің радиус-векторы сызатын аудан уақытқа пропорционал болып өзгереді. Кеплердің алғашқы екі заңы тартылыс күші әсерінен пайда болатын және шамасы күш центріне дейінгі қашықтықтың квадратына кері болатын ұйытқыма қозғалыстар үшін ғана орындалады.
Кеплердің екінші заңы - аудандар заңы планета қозғалыстарының бірқалыпты емес екендігін анықтайды: планетаның радиус - векторы бірдей уақыт аралығында шамалары бірдей аудандар сызып шығады. Планеталар ең үлкен жылдамдықпен перигелийде, ал ең кіші жылдамдықпен афелий де қозғалады.
Орталық нүкте (Күн) айналасындағы екі материалдық нүктенің (планета) ұйтқымаған қозғалысы кезіндегі айналу уақытының квадраты мен орт. және айналатын нүктелер массалары қосындысы көбейтінділерінің қатынасы, олардың орбиталарындағы үлкен жарты осьтері кубтарының қатынасына тең, яғни: мұндағы T1 және T2 – екі нүктенің айналу периоды, m1 және m2 – олардың массалары, m0 – орталық нүктенің (Күннің) массасы, a1, a2 – орбита нүктелерінің (планеталардың) үлкен жарты осі. Кеплердің үшінші заңы эллипстік орбита бойымен қозғалатын планеталарға, планеталар серігіне, қос жұлдыздардың құраушыларына қолданылады және аспан шырақтарының кейбір сипаттамаларын анықтауға мүмкіндік береді.
Кеплердің үшінші заңы - планеталардың орбиталық периодтары мен олардан Күнге дейінгі қашықтық арасындағы байланысты анықтайды: кез келген планетаның Күнді айналу периодтары жартыосьтерінің қатынасына тең болады. Екі планетаның үлкен жартыосіне а1 және а2 деп, ал айналу периодтары Т1 және Т2 деп белгілейтін болсақ, онда Кеплердің үшінші заңын мына түрде жазуға болады. Ньютон өзінің бүкіләлемдік тартылыс заңын ашқан соң, Кеплердің үшінші заңын жалпы түрге келтіреді. Кеплер заңдары Ньютонның заңының ашылуында елеулі рөл атқарды. Бақылаулар нәтижесінде табылған Кеплер заңдарын Ньютон екі дене есебінің дәл шешуі ретінде қорытқан. Бүкіл әлемдік тартылыс заңына сүйінсек, ұйытқуларды ескере келіп есептеген аспан денелерінің орындары, бақылаумен дәл келіп отырады. Бұл астрономия заңдарының дұрыстығын дәлелдейді.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
- , Небесная механика. Основные задачи и методы, 2 изд., М., 1968;
- , Введение в теоретическую астрономию, М., 1968;, Поиски и открытия планет, М., 1975.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kepler zandary 17 g dyn basynda Iogann Kepler ashkan planetalar kozgalysynyn үsh zany Keplerdin 1609 atty negizgi enbeginde algashky eki zan bayandalgan Үshinshi zan kejinirek ashylgan zhәne ol Әlem garmoniyasy 1619 atty 5 kitabynyn 3 tarauynda berilgen Iogann Kepler Ұjtkymagan kozgalyska yagni eki dene esebinde katynasatyn nүktenin orbitasy ekinshi retti kisyk syzykpen ornekteledi zhәne onyn bir fokusynda tartu kүshinin centri ornalasady Sonymen ujytkymagan kozgalystagy materialdyk nүktenin orbitasy konustyk kimalardyn biri yagni shenber ellips planetalar үshin parabola ne giperbola tүrinde bolady Keplerdin 1 zany Keplerdin birinshi zany negizinen planeta orbitasynyn pishinin anyktajdy Barlyk planetalar Kүndi ellips bojymen ajnalady onyn fokustarynyn birinde Kүn ornalasady Ellipstin simmetriyaly centri O үlken AA1 2a zhәne VV1 2v eki simmetriya osi bar mundagy a үlken zharty os v kishi zharty os dep atalady Keplerdin kүn zhүjesi modeli Onyn eki fokusy centrden OF1 OF2 c a2 b2 kashyktykta ornalaskan ellipstin negizgi kasieti ellipstin kez kelgen nүktesinin fokustardan kashyktyktarynyn kosyndysy үlken os uzyndygyna ten bolatyn turakty shama MF1 MF2 2a e c a katynasy ellipstin ekscentrisiteti dep atalady Ol ellipstin sopaktyk dәrezhesin korsetedi e negurlym үlken bolsa ellipstin shenberden ajyrmashylygy da sogurlym kop bolady Eger s 0 bolsa ellipstin fokustary centrimen bettesedi onda e 0 yagni ellips radiusy a bolatyn shenberge ajnalady Sholpan men Zher orbitalarynyn pishinderi shenberge ote zhakyn Sholpan orbitasynyn ekscentisiteti 0 0068 Zherdiki 0 0167 Өzge planetalardyn kopshiliginin orbitalary әldekajda sozylynky bolyp keledi Orbitanyn Kүnge en zhakyn nүktesin perigelij grekshe peri tayau helios Kүn degen sozderinen onyn en alys nүktesi afelij grekshe apo alys degen magynany bildiredi dep atalady Ellipstin үlken a zharty osi planetanyn Kүnnen ortasha kashyktygyna para par Astronomiyada Zherdin Kүnnen ortasha kashyktygy Kүn zhүjesinde koldanylatyn kashyktyk olsheu birligi retinde kabyldangan Ol astronomiyalyk birlik a b dep atalady 1a b 149 600 000 km Zherdin tabigi serigi Ajdyn zhәne kez kelgen zhasandy serikterdin Zherge en tayau keletin nүktesi perigej grekshe Gej zher al en alys nүktesi apogej dep atalady Keplerdin 2 zany Ұjtkymagan kozgalyska katynasatyn nүktenin radius vektory syzatyn audan uakytka proporcional bolyp ozgeredi Keplerdin algashky eki zany tartylys kүshi әserinen pajda bolatyn zhәne shamasy kүsh centrine dejingi kashyktyktyn kvadratyna keri bolatyn ujytkyma kozgalystar үshin gana oryndalady Keplerdin ekinshi zany audandar zany planeta kozgalystarynyn birkalypty emes ekendigin anyktajdy planetanyn radius vektory birdej uakyt aralygynda shamalary birdej audandar syzyp shygady Planetalar en үlken zhyldamdykpen perigelijde al en kishi zhyldamdykpen afelij de kozgalady Kepler galamatzhuldyzy Ortalyk nүkte Kүn ajnalasyndagy eki materialdyk nүktenin planeta ujtkymagan kozgalysy kezindegi ajnalu uakytynyn kvadraty men ort zhәne ajnalatyn nүkteler massalary kosyndysy kobejtindilerinin katynasy olardyn orbitalaryndagy үlken zharty osteri kubtarynyn katynasyna ten yagni mundagy T1 zhәne T2 eki nүktenin ajnalu periody m1 zhәne m2 olardyn massalary m0 ortalyk nүktenin Kүnnin massasy a1 a2 orbita nүktelerinin planetalardyn үlken zharty osi Keplerdin үshinshi zany ellipstik orbita bojymen kozgalatyn planetalarga planetalar serigine kos zhuldyzdardyn kuraushylaryna koldanylady zhәne aspan shyraktarynyn kejbir sipattamalaryn anyktauga mүmkindik beredi Aj betindegi Kepler krateri Apollon 12 tүsirgen suretKeplerdin 3 zany Keplerdin үshinshi zany planetalardyn orbitalyk periodtary men olardan Kүnge dejingi kashyktyk arasyndagy bajlanysty anyktajdy kez kelgen planetanyn Kүndi ajnalu periodtary zhartyosterinin katynasyna ten bolady Eki planetanyn үlken zhartyosine a1 zhәne a2 dep al ajnalu periodtary T1 zhәne T2 dep belgilejtin bolsak onda Keplerdin үshinshi zanyn myna tүrde zhazuga bolady Nyuton ozinin bүkilәlemdik tartylys zanyn ashkan son Keplerdin үshinshi zanyn zhalpy tүrge keltiredi Kepler zandary Nyutonnyn zanynyn ashyluynda eleuli rol atkardy Bakylaular nәtizhesinde tabylgan Kepler zandaryn Nyuton eki dene esebinin dәl sheshui retinde korytkan Bүkil әlemdik tartylys zanyna sүjinsek ujytkulardy eskere kelip eseptegen aspan denelerinin oryndary bakylaumen dәl kelip otyrady Bul astronomiya zandarynyn durystygyn dәleldejdi DerekkozderҚazak enciklopediyasy Nebesnaya mehanika Osnovnye zadachi i metody 2 izd M 1968 Vvedenie v teoreticheskuyu astronomiyu M 1968 Poiski i otkrytiya planet M 1975