Жезді тау-кен және балқыту ісі тарихы мұражайы

Жезді тау-кен және балқыту ісі тарихы мұражайы - тарихи-мәдени мекеме. Мұражай 1988 жылы құрылды. 1994 жылы ресми түрде ашылған, оның ашылуына геология-минерал ғылым доктары М.Қ.Сәтбаева, көрнекті ақын, қоғам қайраткері К.Салықов бастаған бір топ ғалымдар қатысты. Мұражайда ежелгі дәуір, орта ғасырлардан бастап қазіргі дәуірлерге дейінгі кезеңдердегі тау-кен және металлургия өндірісінің пайда болу, қалыптасу, даму мәселелерін, жер қойнауының қазба байлықтарын игеру, өңдеу ісін қамтитын экспонаттар мен құжаттар жинақталған. Қаныш Сәтбаев, Ә.Х.Марғұлан, П.Б.Бекмұхаметовтердің зерттеулеріне сүйене отырып жинақталған мұралар мұражайдың төрінен орын алған.

Мұражай негізінен 7 экспозициялық залдан және ашық аспан астындағы экспозициялық алаңдардан тұрады. Арнайы алаңдарда қомақты, ірі экспонаттар: тау-кен, металлургия өндірістерінің техникалары мен механизмдері, кен тасымалдау құралдары, үлкен мөлшердегі кен жыныстарының үлгілері орналастырылған. 12 мыңнан астам бағалы жәдігері бар мұражайдың ерекше назар аударатын байлығы - ашық аланда орналастырылған ең ежелгі мыс балқыту пештерінің жұмыс істейтін үлгілері. Бұл «шағын зауыттарда» ата-бабаларымыздың бұдан 4-5 мың жыл бұрынғы әдіс-тәсілдерін, технологиясын, көрік-пеште қайнаған балқымадан өнім даярлау жолын көзбен көруге болады. Мұражай ғалымдардың пікірі бойынша тақырыптық-экспозициялық жоспары тұрғысынан алғанда Қазақстан көлемінде ғана емес Орталық Азия мемлекеттеріндегі тұңғыш мұражай болып табылады.

1994 жылы 3 қарашада мұражайда ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев болып, оған ерекше баға берді. Мұражайдың ғылыми кітапхана қорында 6 мыңнан астам құнды кітаптар мен әдебиеттер жинақталған. Қазақстан Ғылым Академиясының іргетасын қалап, оны ұйымдастырып, тұңғыш президенті болған Сәтбаетың Қазақ өндірісінің қарашаңырағы атанған Қарсақбайда 12 жыл тұрған үйі 1969 жылы мұражайға айналдырылды.

Мұражай-үйде ғалымның жеке басына қатысты заттар, киім- кешек, тұтынған бұйымдары, қызмет, геологиялық барлау жұмыстарында пайдаланған құрал-жабдықтары, тұпнұсқа ретінде бағаланатын құнды құжаттар жинақталған. Тау-кен және балқыту ісі тарихының мұражайы Қарсақбайдағы академик Сәтбаевтың мұражай-үйімен қоса біртұтас мәдени-тарихи кешенді құрайды. Оның құрамына кіретін қысқы парк, Жезді өзенінің су бөгетінің бір бөлігі - тарихи құндылығы ерекше орындар. Бұл тарихи, мәдени-сәулеттік кешен 4 ғасырдан астам аумақты қамтиды. Жабық экспозициялық залдар 815 м2, ашық аспан астындағы аландар 875 м2 аумақты алып жатыр. Мұражайдың аса бағалы әрі сирек экспонаттар коры жергілікті халықтың, өндіріс басшылары мен тарихқа жанашыр азаматтардың көмегімен ешқандай қаржысыз жиналған.

Жезді тау-кен және балқыту ісу тарихы музейі мен Қарсақпай кентіндегі Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық Музей-Үйі мәдени-тарихи комплексті құрайды. Тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінің ашық аспан астындағы экспозициялары: тау-кен және ауыл шаруашылық техникасы, Жезқазған өңірінің минералдар үлгісі және жұмыс істейтін көне металлургия пештерінің макеттері орналасқан.

Музей құрылымы

Музей 3 бөлімнен тұрады — тау-кен және балқыту ісі тарихы бөлімі, тарих және экскурсиялық бөлім, мұрағат, шеберхана, кітапхана қорынан тұрады. Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық Музей-Үйіндегі бөлім академиктің өмірі мен қызметін және Қазақстанның түсті металлургиясының тұңғышы Қарсақпайдың тарихын зерттеуге бағытталған.

Музей жетістіктері

• 1994 ж. 3 қарашада музейге Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев келіп, музей ұйымына жоғарғы баға берді. Бабаларымыздің әдісі бойынша ежелгі мыс құймасынан жасалған балқыту пештің макетінде жәдігер құйды.
• ОҚАЭ құрамындағы Ә.Х. Марғұлан атындағы институтымен бірге археология саласы бойынша Қарағанды облысы Ұлытау ауданының Талдысай қола дәуірінің металлургиялық қонысында ғылыми-зерттеу жұмысын жалғастыруда.
• 2000 жылы Астана қаласындағы Президенттік Орталықта, Түркістан қаласындағы Қожа АхметЯссауи кесенесінде музей көрмесінің презентациясы өтті.
• Қазақстандағы Британ кеңесінің ұйымдастыруымен Лондондағы «Шығыс-Батыс-Шығыс» халықаралық көрмесінде музей экспозициялары көрсетілді. (2005 ж)

Перспективалар:

• Тарихи жерлерге 3 бағытта ұйымдастырылған туристік маршруттар – Жезді- Қарсақпай кентіндегі Қ.И.Сәтпаев атындағы мемориалдық Музей-Үйі-Қарсақпай мыс зауыты.
• Жеді – Қарсақпай — Бұланты өзеніндегі Байқоңыр петроглифтері.
• Жезді – Ұлытау тарихи-мәдени-табиғи музей-қорығы – Талдысай металлургиялық қонысы, ортағасырлық Бесқамыр қалашығы.
• «Мәдени мұра» бағдарламасы шеңберіндегі қола дәуірінің Талдысай қонысының музеефикациясы.

Экспозициялар

• Ежелгі тау-кен және балқыту ісі мен ортағасыр
• 1917 ж. дейінгі тау-кен өндірісі. Өлкенің ғалымдар мен саяхатшылардың зерттеуі.
• Тау-кен және металлургиялық кәсіпорындарының дамуы. Өңірдегі ауыл-шаруашылық.. Флора мен фауна. «Космос».
• Музейдің ашық аспан астында орналасқан құрылымдық экспозициялары- тау кен техникалары (1909ж. динамомашина, Британ аралынан әкелінген электр станцияларынын бөлшектері, XX-ғ.АҚШ-та өндірілген станок, вагон тіркескен паровоз бен XX-ғ 20-жж. Германияда жасалған жабық вагондар). Жезқазған, Қаражал, Жезді, Ақтаста өндірілген минералдар үлгілері. Ежелгі балқыту пештерінің макеттері (Атасу, б.эд Милықұдық І,ІІ қоныстары), ұстахана, ғарыш кемесінің бөлшектері.

Тақырыптық көрмелер

Презентациялық блок.

• «Қарсақпай зауытының шежіресі» — Қарсақпай зауытының 80-жылдығына арналған Жезқазаған өңірінің минералдар коллекция көрмесі
• «Ежелгі және қазіргі заман зергерлік бұйымдары»
• «Ақ боз үй»
• «Музей – ғылыми орталық»
• «Ғасырлар үні»
• Болашақтағы көрмелер
• «Талдысайдың археологиялық табыстары»
• «Байқоңыр петроглифтері»
• «Тастағы жазулар мен рулық таңбалар»
• Мейіз Сәтпаеваның «Әкесінің қадірлі қызы»

Ретроспективтік блок

• Қ.Сәтпаев кітаптарының көрмесі
• «Арқада туған алып өндіріс» — Қарсақпай зауытының 80-жылдығына арналған
• «Ғасырлар үні»
• «Ежелгі металлургия орталығындағы тарихи-мәдени комплекс»
• «Барманбай зергердің коллекциялары»
• «Дулығалы мешіт – өлкедегі ұлт-азаттық қозғалыстың рухани орталығы»

Раритеттер мен мұражай жинақтары

• ҚР Президенті Н,Назарбаевтың ежелгі металлургтер технологиясы бойынша құйылған мыс құймасы.
• Орталық Қазақстан минералдарының коллекциясы
• Барменбай зергердің жасаған ұлттық аспаптары коллекциясы
• Ежелгі мыс балқыту пештерінің макеттері. Милықұдық, Атасу (б.э.д І,ІІ м.ж)
• Тау-кен техникасының коллекциялары мен бөлшектері, Байқоңыр кеншілерінің ағылшын кезеңіне жататын құралдары.
• Қарағанды облысының тау-кен кәсіпорындары өнімдерінің үлгілері.
• ТМД-ның түсті металлургия тұңғышы – Қарсақпай металлургиялық зауытының мыс құймаларының үлгілері.

Этнографиялық коллекциялар

• Қ.И.Сәтпаевтың жеке комплексі.
• Қарсақпай мыс зауытының директоры, ҚР құрметті қызметкері К.Мәтеновтың жеке комплексі.
• Тау-кен және балқыту ісі музейінің негізін салушы, ҰОС ардагері, ЖезУ-нің профессоры, Түркістан, Жезқазған, Ұлытау қаласының Құрметті азаматы, ҚР * «Мәдениет қайраткері» М.Төрегелдиннің жеке комплексі.
• Жезді ауданының танымал тұлғаларының жеке комплекстері.
• Музей педагогикасы және маркетинг

Дереккөздер

1. Қаныш Сатпаев. Энциклопедия / Бас редактор Б.Ө.Жақып. — Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 2011 жыл. ISBN 9965-893-74-8