Жанқожа батыр 19 ғасырдың орта шеніндегі Сыр бойы қазақтарының Хиуа Қоқан отаршылдығына қарсы күресін суреттейтін жыр Ай

Жанқожа батыр — 19 ғасырдың орта шеніндегі Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан отаршылдығына қарсы күресін суреттейтін жыр.

Айтушысы — Мысабай жырау, ол Қазалы маңындағы Қаракөл елді мекенінде тұрған.
Жинаушысы – И. В. Аничков. Ол Санкт-Петербург универсbтеті шығыстану факультетінің түлегі, Сырдария губерниясының әр түрлі аймақтарында сот қызметін атқарған, Орынбор, Түркістан ғылымb қоғамдарының белді мүшесі болған. Аничков жырды 1893 жылы қағазға түсіріп, кейіннен «Қазан университетінің археология, тарих, этнография қоғамының хабаршысында» жарияланған. Шығармада Сырдың төменгі ағысындағы қазақтардың Хиуа хандығына, әсіресе, Бабажан сартқа қарсы күресі жырланады. Жанрлық тұрғыдан келгенде бұл тарихи жыр.

Онда Кенесары, Төлек, Арынғазы, Есет, Бекет, , т.б. тарихи тұлғалар мен Үргеніш, Бұхара, Райым секілді жер-су атаулары көптеп кездеседі. Жекелеген ру аттары да көрініс тапқан. «Жанқожа батыр» жырының көлемі шағын, 161 жол. Тілі көркем:

Қазаққа сарт та қылды үлкендікті,
Көркемдік Жәкең барда еш кемдікті,
Қаласын Бабажанның бұзып алып,
Қазаққа алып берді бір теңдікті

- деген жолдар он бір буынды өлшемге құрылған.

Мысабай жыраудан жазылған осы жыр үлгісін Сәкен Сейфуллин «Жаңа әдебиет» журналының 1926 жылғы 5-санында араб әрпімен жарияланған. «Жанқожа жайлы өлең» деп аталған жырдың осы үлгісі «Ертедегі ескерткіштер» (1996) атты зерттеуінде қайта басылған. Қазақстанның орта ғылыми кітапханасында «Жанқожа батыр» жырының бірнеше үлгісі сақталған. Олар «Жанқожа батыр», «Жанқожаның тарихы», «Жанқожа батыр мен Бабажан сарт».
Айтушылары – Мысабай, О. Сұлтанов, Л. Шаңғытбаев. Бұл нұсқаулардың біреуі қара сөзбен, өзгелері өлеңмен жазылған. Жинаушылары – М. Ахметов, Баймұхамбетов, С. Бөлекпаев, К. Көрегенов, Қалижанов, Қ. Сұлтанов, Н. Қарабатыров.т.б.

Тағы қараңыз

Дереккөздер

Қазақ энциклопедиясы

[1] Қазақ энциклопедиясы