Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Евклид (көне грекше: Εὐκλείδης, Б.д.д. 325 жылдың шамасы, Александрия– 265) ежелгі дәуірдің көрнекті грек математигі, геометрия туралы "Негіздері" трактатымен танымал.
| Евклид | |
 Оксфорд университетіндегі тарих музейіндегі ескерткіш | |
| Туған күні | Б.д.д. 325 жылдың шамасы |
|---|---|
| Қайтыс болған күні | Б.д.д. 265 жылдың шамасы |
| Қайтыс болған жері | |
| Ғылыми аясы | |
Евклид Ортаққорда | |
Өмірбаяны
Оның өмірі жайлы деректер жоқтың қасы. Грек философы Проклдың еңбектерінен басқа еш жерде кездеспейді. Оның айтуынша, Евклид Египетті б.з. д. 323 жылдан 285 жылға дейін басқарған Птолемей I Сотер кезінде Александрияда сабақ берген. Ортағасырлық аудармашылар оны жиі Платонның замандасы Мегаралық Эвклидпен шатастырған. Прокл былай деп жазды: "бірде Птолемей Евклидтен геометрияны түсіну үшін Негіздерден қысқа жол бар ма деп сұрады, ал Евклид геометрияға апаратын патша жолы жоқ деп жауап берді".
Ол математикадан жазылған теориялық алғашқы трактаттың авторы, Александрия қарамағындағы мектептің тұңғыш математигі. Евклидтің басты еңбегі – «Негіздер». Онда планиметрияның, стреометрияның кейбір мәселелері талданған. Сөйтіп, ол өзінен бқрынғы грек математикасының одан әрі дамуының ірге тасын қалаған. Евклидтің «Негіздерден» басқа «Фигураны бөлу туралы», «Канустың қималары» деп аталатын еңбектері бар. Ол астраномиядан, музыкадан, т.б. салалардан да еңбектер жазған. Евклидтің бізге жеткен шығармалары мына басылымда жинақталған: «Eudidis Opera Menge». Онда грекше түр нұсқасы, латыннан аудармасы және кейінгі авторлардың түсініктемелері берілген. Евклид «Негіздерінің» математиканы дамытуда әсері орасан зор болады. Бұл еңбектен тәлім алмаған ірім-ұсақты математик жоқ деуге болады. «Негіздер» орыс тілінде тұңғыш рет 1739 жылы аударылып басталып шықты, ал ең кейінгі жаңартылған аудармасы 1948-1950 жылдары жарық көрді. Математиканы сүйетін әрбір талапкердің ғылымының классикалық бұл еңбегімен танысып аса пайдалы болар еді.
Негіздер
Евклид өз Негіздерін бұрынғы адамдардың бірқатар еңбектерінен жинады. Солардың ішінде Хиос Гиппократы, оны дәрігер Гиппократпен шатастырмау керек Евклидке дейінгі соңғы құрастырушы-бұл оқулық Академияда қолданылған және Аристотель қолданған (б.з. д. 384-322 ж. ж.). Ескі элементтер бірден евклидтермен алмастырылып, содан кейін ұмытылды. Өз тақырыбында Евклид сөзсіз өзінің барлық предшественниктеріне сүйенді, бірақ оның жұмысының бүкіл жоспары оның өзі екендігі анық, ол қазір Платон денелері деп аталатын бес тұрақты дененің құрылуымен аяқталды.
Негіздердің қысқаша мазмұны бұл тек геометрияға қатысты деген пікірге қайшы келеді. Бұл қате идея қарапайым жазық геометрияны қамтитын I-ден IV-ге дейінгі кітаптарды оқудан туындауы мүмкін. Евклид логикалық және қатаң геометрияның (және математиканың) құрылысы іргетасқа байланысты екенін түсінді — Евклид I кітабында 23 анықтамадан бастаған іргетас (мысалы, "нүкте - бұл бөлік жоқ" және "сызық - енсіз ұзындық"), Евклид постулаттар деп атаған бес дәлелденбеген болжам (қазір аксиомалар деп аталады) және ол жалпы ұғымдар деп атаған тағы бес дәлелденбеген болжам. (Евклидтің алғашқы болжамдарының 10 кестесін қараңыз.) Содан кейін I кітап үшбұрыштар мен параллелограммдар туралы қарапайым теоремаларды дәлелдейді және Пифагор теоремасымен аяқталады. (Евклид теоремасының дәлелі Бүйірлік тақтаны қараңыз: Евклидтің жел диірменінің дәлелі.)
II кітаптың тақырыбы геометриялық алгебра деп аталды, өйткені онда алгебралық сәйкестіктер эквивалентті геометриялық фигуралардың теоремасы ретінде көрсетілген. II кітапта "қиманың" құрылымы, сызықты екі бөлікке бөлу, үлкеннің кіші сегментке қатынасы бастапқы сызықтың үлкен сегментке қатынасына тең болатындай етіп жасалған. (Бұл бөлім суретшілер мен сәулетшілер оның жағымды пропорцияларын қайта ашқаннан кейін қайта өрлеу дәуірінде Алтын қатынас деп аталды.) II кітап сонымен қатар Пифагор теоремасын еркін үшбұрыштарға жалпылайды, нәтиже косинус Заңына тең (жазық тригонометрияны қараңыз). III кітап шеңберлердің қасиеттеріне, ал IV кітап тұрақты көпбұрыштардың, атап айтқанда бесбұрыштың құрылысына арналған.
V кітабы жазық геометриядан Книд Евдоксына (б.з. д. 395/390–342/337 ж. ж.) Проклуспен (XII кітаппен бірге) байланысты жалпы қатынастар мен пропорциялар теориясын ұсынуға көшеді. V кітабын басқа Негіздерге қарамастан оқуға болады, бірақ оның өлшенбейтін (иррационал сандар) мәселесін шешу кейінгі кітаптар үшін өте маңызды. Сонымен қатар, ол 19 ғасырдың аяғында аналитикалық теория жасалғанға дейін геометриялық сандар теориясының негізін қалады. VI кітап осы қатынастар теориясын жазық геометрияға, негізінен үшбұрыштар мен параллелограммдарға қолданады, оның шарықтау шегі "аймақтарды қолдану", геометриялық құралдармен квадраттық есептерді шешу процедурасы болып табылады.
VII–IX кітаптарында сандар теориясының Негіздері бар, мұнда сан (арифмос) оң бүтін сандарды білдіреді, үлкен 1. Бірлік, Жұп, Тақ және жай сан сияқты 22 жаңа анықтамадан бастап, бұл кітаптар натурал сандардың әртүрлі қасиеттерін дамытады. Мысалы, VII кітапта екі немесе одан да көп сандардың ең үлкен ортақ бөлгішін табу үшін антанарез әдісі (қазір Евклид алгоритмі деп аталады) сипатталған; VIII кітапта геометриялық тізбектер (мысалы, ax, ax2, ax3, ax4) деп аталатын үздіксіз пропорциялардағы сандар қарастырылған ...); және IX кітабы шексіз жай сандардың бар екенін дәлелдейді.
Проклустың айтуынша, X және XIII кітаптарына Пифагор Теететтің жұмыстары кіреді (шамамен б.з. д. 417-369 жж.). Негіздердің төрттен бір бөлігін қамтитын x кітабы оның өлшенбейтін сызықтар мен аймақтарды жіктеудің пропорционалды емес маңыздылығына ұқсайды (дегенмен, бұл кітапты зерттеу оның космологиялық моделін іздеуде Иоганн Кеплерді [1571-1630] шабыттандырар еді).
XI–XIII кітаптарында үш өлшемді фигуралар, грек стереометриясы қарастырылған. XI кітабы жазықтықтардың, түзулердің және параллелепипедтердің қиылыстарына қатысты (параллель параллелограммдары бар қатты денелер қарама-қарсы беттер ретінде). XII кітапта Евдокстың сарқылу әдісі шеңберлердің аудандары бір-біріне диаметрінің квадраттары ретінде, ал сфералардың көлемі бір-біріне диаметрінің текшелері ретінде жататындығын дәлелдеу үшін қолданылады. XIII кітап анимацияда көрсетілгендей осы салада бес тұрақты Платон денелерін (пирамидалар, куба, октаэдра, додекаэдра, икосаэдра) салумен аяқталады.
Бірнеше кітаптың біркелкі еместігі және әр түрлі математикалық деңгейлер Евклидтің басқа математиктер жазған трактаттардың редакторы болған сияқты көрінуі мүмкін. Бұл белгілі бір дәрежеде рас,дегенмен оның қай бөліктері және оның бұрынғы адамдарының бейімделуі туралы білу мүмкін емес. Евклидтің замандастары оның жұмысын түпкілікті және беделді деп санады; егер тағы бір нәрсе айтуға болатын болса, онда бұл Негіздерге түсініктеме болуы керек еді.
Ежелгі уақытта пікірлерді Александрия Героны (б.з. д. 62 жылы өркендеген), Александрия Папп (б. з. д. 320 жылы өркендеген), Киликияның Проклусы және Симплициясы (б. з. д. 530 жылы өркендеген) жазған. Гипатияның әкесі, Александрия Теоны (б.з. д. 335-405 ж. ж.) мәтінді өзгертулермен және кейбір толықтырулармен Негіздерді өңдеді; оның нұсқасы басқа басылымдарды тез арада жоққа шығарды және ол 1808 жылға дейін, Ватиканда бұрын ашылған кезде барлық кейінгі араб және латын аудармаларының грек көзі болып қала берді.
Негіздердің Ислам математикасына үлкен әсері 9 ғасырдан бастап араб тіліне көптеген аудармалар арқылы көрінеді, олардың үшеуін атап өту керек: екі Әл-Ḥajjāj ибн Юсуф ибн Маһар, алдымен ʿAbbāsid халифасы Харун ар-Рашида (786-809 Ж.Ж.) және тағы да Халифа Әл-Мун үшін (813-833 Ж. Ж.); және үшінші Исхак ибн Хунайн (ақыл. 910 жылы), Хунайн ибн Исхактың ұлы (808-873), оны Табит ибн Курра қайта қарады (шамамен 836-901) және Насир ад-Дин аль-Шūsī (1201-74) жұмысына қайта оралды. Евклид Еуропада алғаш рет осы нұсқалардың латынша аудармаларымен танымал болды.
Бізге жеткен Негіздердің алғашқы латын аудармасын шамамен 1120 жылы батадан келген Аделард жасаған, ол Испаниядағы Араб нұсқасының көшірмесін алған, ол мұсылман студенті болып өзгерген. Аделард сонымен бірге қысқартылған нұсқасын және түсініктемелері бар басылымды жазды, осылайша Грек қолжазбалары Қайта өрлеу дәуірінде табылғанға дейін Евклид дәстүрінің негізін қалады. Араб тілінен ең жақсы латын аудармасын Исхак-Табит нұсқаларынан Джерард Кремонский жасаған (шамамен 1114-87).
Грек тілінен арабша делдалсыз алғашқы тікелей аударманы Бартоломео Замберти жасаған және 1505 жылы Венада латын тілінде жарық көрген, ал грек тіліндегі принцепс басылымын Базельде 1533 жылы Саймон Гриней шығарған. Негіздердің алғашқы ағылшын тіліндегі аудармасын Сэр Генри Биллингсли 1570 жылы жасаған. Бұл әрекеттің еуропалық математикаға әсерін асыра айту мүмкін емес; Кеплер, Пьер де ферманың (1601-65), Рене Декарттың (1596-1650) және Исаак Ньютонның (1642 [ескі стиль] -1727) идеялары мен әдістері Евклид Негіздеріне терең еніп, оларсыз мүмкін емес еді.
Басқа еңбектері
Евклид корпусы екі топқа бөлінеді: қарапайым геометрия және жалпы математика. Евклидтің көптеген еңбектері орта ғасырларда араб тіліне аударылғанмен, екі топтың да еңбектері жоғалып кетті. Бірінші топта деректер сақталған (кітаптағы алғашқы грек сөзінен шыққан, дедомена ["берілген"]), 94 жетілдірілген геометриялық сөйлемдердің шашыраңқы жиынтығы, олардың барлығы келесі форманы алады: белгілі бір зат немесе мүлік берілген, содан кейін басқа заттар немесе қасиеттер де "берілген", яғни оларды анықтауға болады. Кейбір сөйлемдерді Евклид көмегімен фигураны құруға болатындығын анықтау үшін геометрия жаттығулары ретінде қарастыруға болады. Бөлімдер (фигуралар) туралы — 1915 жылы қалпына келтірілген және өңделген араб және латын нұсқаларынан — бұл фигураны бір-біріне немесе басқа берілген аймақтарға әртүрлі қатынастардағы бір немесе бірнеше түзу сызықтармен бөлу проблемаларына арналған.
Геометрия бойынша жоғалған төрт жұмыс Грек дереккөздерінде сипатталған және Евклидке жатады. Псевдарияның мақсаты ("қате түсініктер"), дейді Проклус, жаңадан келгендерге геометриялық пайымдауларға бейім болуы мүмкін түрлі қате түсініктерді ажырату және ескерту болды. Паппустың айтуынша, үш кітаптағы поризмдер ("тергеу") 171 сөйлемнен тұрады. Мишель Часлес (1793-1880) бұл жұмыста көлденең және проективтік геометрияның қазіргі теориясына қатысты ережелер бар деп ұсынды. Бұрынғы "Негіздердің" тағдыры сияқты, Евклидтің төрт кітаптағы "Кониктері" Перге Аполлониус жазған конустық бөлімдер туралы егжей-тегжейлі кітаппен алмастырылды (б.з. д. 262-190 ж. ж.). Паппус сонымен қатар Үстірт локустарды (екі кітапта) атап өтті, олардың тақырыбын тек атауынан алуға болады.
Евклидтің бізге жеткен еңбектерінің ішінде" Оптика", перспектива туралы алғашқы грек трактаты және" құбылыстар", математикалық астрономияға кіріспе бар. Бұл жұмыстар "кіші астрономия" деп аталатын корпустың бөлігі болып табылады, оған Питанскийдің Автоликасының қозғалмалы сферасы кіреді.
Музыка туралы екі трактат," гамманың бөлінуі "(негізінен Пифагорлық Музыка теориясы) және" гармонияға кіріспе "бір кездері" музыка элементтерінен " қателесіп, Евклидтің Проклусына байланысты жоғалған жұмыс деп саналды.
Мұрасы
Ол жазылғаннан бері дерлік Негіздер адамзат тарихына айтарлықтай әсер етті. Бұл геометриялық пайымдаудың, Теоремалардың және әдістердің негізгі көзі болды, кем дегенде 19 ғасырда Евклид емес геометрия пайда болғанға дейін. Кейде Киелі кітаптан басқа, "Негіздер" Батыс әлемінде шыққан барлық кітаптардың ішіндегі ең көп аударылған, жарияланған және зерттелген деп айтылады. Евклид бірінші дәрежелі математик болмауы мүмкін, бірақ ол дедуктивті ойлау және геометриялық оқыту стандартын орнатты, ол 2000 жылдан астам уақыт бойы өзгеріссіз қалды.
Тағы қараңыз
- Евклидке түсініктеме
Дереккөздер
- https://www.britannica.com/biography/Euclid-Greek-mathematician/Renditions-of-the-Elements
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Evklid kone grekshe Eὐkleidhs B d d 325 zhyldyn shamasy Aleksandriya 265 ezhelgi dәuirdin kornekti grek matematigi geometriya turaly Negizderi traktatymen tanymal EvklidOksford universitetindegi tarih muzejindegi eskertkishTugan kүniB d d 325 zhyldyn shamasyҚajtys bolgan kүniB d d 265 zhyldyn shamasyҚajtys bolgan zheriAleksandriyaҒylymi ayasymatematikaEvklid OrtakkordaӨmirbayanyOnyn omiri zhajly derekter zhoktyn kasy Grek filosofy Prokldyn enbekterinen baska esh zherde kezdespejdi Onyn ajtuynsha Evklid Egipetti b z d 323 zhyldan 285 zhylga dejin baskargan Ptolemej I Soter kezinde Aleksandriyada sabak bergen Ortagasyrlyk audarmashylar ony zhii Platonnyn zamandasy Megaralyk Evklidpen shatastyrgan Prokl bylaj dep zhazdy birde Ptolemej Evklidten geometriyany tүsinu үshin Negizderden kyska zhol bar ma dep surady al Evklid geometriyaga aparatyn patsha zholy zhok dep zhauap berdi Ol matematikadan zhazylgan teoriyalyk algashky traktattyn avtory Aleksandriya karamagyndagy mekteptin tungysh matematigi Evklidtin basty enbegi Negizder Onda planimetriyanyn streometriyanyn kejbir mәseleleri taldangan Sojtip ol ozinen bkryngy grek matematikasynyn odan әri damuynyn irge tasyn kalagan Evklidtin Negizderden baska Figurany bolu turaly Kanustyn kimalary dep atalatyn enbekteri bar Ol astranomiyadan muzykadan t b salalardan da enbekter zhazgan Evklidtin bizge zhetken shygarmalary myna basylymda zhinaktalgan Eudidis Opera Menge Onda grekshe tүr nuskasy latynnan audarmasy zhәne kejingi avtorlardyn tүsiniktemeleri berilgen Evklid Negizderinin matematikany damytuda әseri orasan zor bolady Bul enbekten tәlim almagan irim usakty matematik zhok deuge bolady Negizder orys tilinde tungysh ret 1739 zhyly audarylyp bastalyp shykty al en kejingi zhanartylgan audarmasy 1948 1950 zhyldary zharyk kordi Matematikany sүjetin әrbir talapkerdin gylymynyn klassikalyk bul enbegimen tanysyp asa pajdaly bolar edi NegizderEvklid oz Negizderin buryngy adamdardyn birkatar enbekterinen zhinady Solardyn ishinde Hios Gippokraty ony dәriger Gippokratpen shatastyrmau kerek Evklidke dejingi songy kurastyrushy bul okulyk Akademiyada koldanylgan zhәne Aristotel koldangan b z d 384 322 zh zh Eski elementter birden evklidtermen almastyrylyp sodan kejin umytyldy Өz takyrybynda Evklid sozsiz ozinin barlyk predshestvennikterine sүjendi birak onyn zhumysynyn bүkil zhospary onyn ozi ekendigi anyk ol kazir Platon deneleri dep atalatyn bes turakty denenin kuryluymen ayaktaldy Negizderdin kyskasha mazmuny bul tek geometriyaga katysty degen pikirge kajshy keledi Bul kate ideya karapajym zhazyk geometriyany kamtityn I den IV ge dejingi kitaptardy okudan tuyndauy mүmkin Evklid logikalyk zhәne katan geometriyanyn zhәne matematikanyn kurylysy irgetaska bajlanysty ekenin tүsindi Evklid I kitabynda 23 anyktamadan bastagan irgetas mysaly nүkte bul bolik zhok zhәne syzyk ensiz uzyndyk Evklid postulattar dep atagan bes dәleldenbegen bolzham kazir aksiomalar dep atalady zhәne ol zhalpy ugymdar dep atagan tagy bes dәleldenbegen bolzham Evklidtin algashky bolzhamdarynyn 10 kestesin karanyz Sodan kejin I kitap үshburyshtar men parallelogrammdar turaly karapajym teoremalardy dәleldejdi zhәne Pifagor teoremasymen ayaktalady Evklid teoremasynyn dәleli Bүjirlik taktany karanyz Evklidtin zhel diirmeninin dәleli II kitaptyn takyryby geometriyalyk algebra dep ataldy ojtkeni onda algebralyk sәjkestikter ekvivalentti geometriyalyk figuralardyn teoremasy retinde korsetilgen II kitapta kimanyn kurylymy syzykty eki bolikke bolu үlkennin kishi segmentke katynasy bastapky syzyktyn үlken segmentke katynasyna ten bolatyndaj etip zhasalgan Bul bolim suretshiler men sәuletshiler onyn zhagymdy proporciyalaryn kajta ashkannan kejin kajta orleu dәuirinde Altyn katynas dep ataldy II kitap sonymen katar Pifagor teoremasyn erkin үshburyshtarga zhalpylajdy nәtizhe kosinus Zanyna ten zhazyk trigonometriyany karanyz III kitap shenberlerdin kasietterine al IV kitap turakty kopburyshtardyn atap ajtkanda besburyshtyn kurylysyna arnalgan V kitaby zhazyk geometriyadan Knid Evdoksyna b z d 395 390 342 337 zh zh Prokluspen XII kitappen birge bajlanysty zhalpy katynastar men proporciyalar teoriyasyn usynuga koshedi V kitabyn baska Negizderge karamastan okuga bolady birak onyn olshenbejtin irracional sandar mәselesin sheshu kejingi kitaptar үshin ote manyzdy Sonymen katar ol 19 gasyrdyn ayagynda analitikalyk teoriya zhasalganga dejin geometriyalyk sandar teoriyasynyn negizin kalady VI kitap osy katynastar teoriyasyn zhazyk geometriyaga negizinen үshburyshtar men parallelogrammdarga koldanady onyn sharyktau shegi ajmaktardy koldanu geometriyalyk kuraldarmen kvadrattyk esepterdi sheshu procedurasy bolyp tabylady VII IX kitaptarynda sandar teoriyasynyn Negizderi bar munda san arifmos on bүtin sandardy bildiredi үlken 1 Birlik Zhup Tak zhәne zhaj san siyakty 22 zhana anyktamadan bastap bul kitaptar natural sandardyn әrtүrli kasietterin damytady Mysaly VII kitapta eki nemese odan da kop sandardyn en үlken ortak bolgishin tabu үshin antanarez әdisi kazir Evklid algoritmi dep atalady sipattalgan VIII kitapta geometriyalyk tizbekter mysaly ax ax2 ax3 ax4 dep atalatyn үzdiksiz proporciyalardagy sandar karastyrylgan zhәne IX kitaby sheksiz zhaj sandardyn bar ekenin dәleldejdi Proklustyn ajtuynsha X zhәne XIII kitaptaryna Pifagor Teetettin zhumystary kiredi shamamen b z d 417 369 zhzh Negizderdin tortten bir boligin kamtityn x kitaby onyn olshenbejtin syzyktar men ajmaktardy zhikteudin proporcionaldy emes manyzdylygyna uksajdy degenmen bul kitapty zertteu onyn kosmologiyalyk modelin izdeude Iogann Keplerdi 1571 1630 shabyttandyrar edi XI XIII kitaptarynda үsh olshemdi figuralar grek stereometriyasy karastyrylgan XI kitaby zhazyktyktardyn tүzulerdin zhәne parallelepipedterdin kiylystaryna katysty parallel parallelogrammdary bar katty deneler karama karsy better retinde XII kitapta Evdokstyn sarkylu әdisi shenberlerdin audandary bir birine diametrinin kvadrattary retinde al sferalardyn kolemi bir birine diametrinin teksheleri retinde zhatatyndygyn dәleldeu үshin koldanylady XIII kitap animaciyada korsetilgendej osy salada bes turakty Platon denelerin piramidalar kuba oktaedra dodekaedra ikosaedra salumen ayaktalady Birneshe kitaptyn birkelki emestigi zhәne әr tүrli matematikalyk dengejler Evklidtin baska matematikter zhazgan traktattardyn redaktory bolgan siyakty korinui mүmkin Bul belgili bir dәrezhede ras degenmen onyn kaj bolikteri zhәne onyn buryngy adamdarynyn bejimdelui turaly bilu mүmkin emes Evklidtin zamandastary onyn zhumysyn tүpkilikti zhәne bedeldi dep sanady eger tagy bir nәrse ajtuga bolatyn bolsa onda bul Negizderge tүsinikteme boluy kerek edi Ezhelgi uakytta pikirlerdi Aleksandriya Gerony b z d 62 zhyly orkendegen Aleksandriya Papp b z d 320 zhyly orkendegen Kilikiyanyn Proklusy zhәne Simpliciyasy b z d 530 zhyly orkendegen zhazgan Gipatiyanyn әkesi Aleksandriya Teony b z d 335 405 zh zh mәtindi ozgertulermen zhәne kejbir tolyktyrularmen Negizderdi ondedi onyn nuskasy baska basylymdardy tez arada zhokka shygardy zhәne ol 1808 zhylga dejin Vatikanda buryn ashylgan kezde barlyk kejingi arab zhәne latyn audarmalarynyn grek kozi bolyp kala berdi Negizderdin Islam matematikasyna үlken әseri 9 gasyrdan bastap arab tiline koptegen audarmalar arkyly korinedi olardyn үsheuin atap otu kerek eki Әl Ḥajjaj ibn Yusuf ibn Maһar aldymen ʿAbbasid halifasy Harun ar Rashida 786 809 Zh Zh zhәne tagy da Halifa Әl Mun үshin 813 833 Zh Zh zhәne үshinshi Ishak ibn Hunajn akyl 910 zhyly Hunajn ibn Ishaktyn uly 808 873 ony Tabit ibn Kurra kajta karady shamamen 836 901 zhәne Nasir ad Din al Shusi 1201 74 zhumysyna kajta oraldy Evklid Europada algash ret osy nuskalardyn latynsha audarmalarymen tanymal boldy Bizge zhetken Negizderdin algashky latyn audarmasyn shamamen 1120 zhyly batadan kelgen Adelard zhasagan ol Ispaniyadagy Arab nuskasynyn koshirmesin algan ol musylman studenti bolyp ozgergen Adelard sonymen birge kyskartylgan nuskasyn zhәne tүsiniktemeleri bar basylymdy zhazdy osylajsha Grek kolzhazbalary Қajta orleu dәuirinde tabylganga dejin Evklid dәstүrinin negizin kalady Arab tilinen en zhaksy latyn audarmasyn Ishak Tabit nuskalarynan Dzherard Kremonskij zhasagan shamamen 1114 87 Grek tilinen arabsha deldalsyz algashky tikelej audarmany Bartolomeo Zamberti zhasagan zhәne 1505 zhyly Venada latyn tilinde zharyk korgen al grek tilindegi princeps basylymyn Bazelde 1533 zhyly Sajmon Grinej shygargan Negizderdin algashky agylshyn tilindegi audarmasyn Ser Genri Billingsli 1570 zhyly zhasagan Bul әrekettin europalyk matematikaga әserin asyra ajtu mүmkin emes Kepler Per de fermanyn 1601 65 Rene Dekarttyn 1596 1650 zhәne Isaak Nyutonnyn 1642 eski stil 1727 ideyalary men әdisteri Evklid Negizderine teren enip olarsyz mүmkin emes edi Baska enbekteriEvklid korpusy eki topka bolinedi karapajym geometriya zhәne zhalpy matematika Evklidtin koptegen enbekteri orta gasyrlarda arab tiline audarylganmen eki toptyn da enbekteri zhogalyp ketti Birinshi topta derekter saktalgan kitaptagy algashky grek sozinen shykkan dedomena berilgen 94 zhetildirilgen geometriyalyk sojlemderdin shashyranky zhiyntygy olardyn barlygy kelesi formany alady belgili bir zat nemese mүlik berilgen sodan kejin baska zattar nemese kasietter de berilgen yagni olardy anyktauga bolady Kejbir sojlemderdi Evklid komegimen figurany kuruga bolatyndygyn anyktau үshin geometriya zhattygulary retinde karastyruga bolady Bolimder figuralar turaly 1915 zhyly kalpyna keltirilgen zhәne ondelgen arab zhәne latyn nuskalarynan bul figurany bir birine nemese baska berilgen ajmaktarga әrtүrli katynastardagy bir nemese birneshe tүzu syzyktarmen bolu problemalaryna arnalgan Geometriya bojynsha zhogalgan tort zhumys Grek derekkozderinde sipattalgan zhәne Evklidke zhatady Psevdariyanyn maksaty kate tүsinikter dejdi Proklus zhanadan kelgenderge geometriyalyk pajymdaularga bejim boluy mүmkin tүrli kate tүsinikterdi azhyratu zhәne eskertu boldy Pappustyn ajtuynsha үsh kitaptagy porizmder tergeu 171 sojlemnen turady Mishel Chasles 1793 1880 bul zhumysta koldenen zhәne proektivtik geometriyanyn kazirgi teoriyasyna katysty erezheler bar dep usyndy Buryngy Negizderdin tagdyry siyakty Evklidtin tort kitaptagy Konikteri Perge Apollonius zhazgan konustyk bolimder turaly egzhej tegzhejli kitappen almastyryldy b z d 262 190 zh zh Pappus sonymen katar Үstirt lokustardy eki kitapta atap otti olardyn takyrybyn tek atauynan aluga bolady Evklidtin bizge zhetken enbekterinin ishinde Optika perspektiva turaly algashky grek traktaty zhәne kubylystar matematikalyk astronomiyaga kirispe bar Bul zhumystar kishi astronomiya dep atalatyn korpustyn boligi bolyp tabylady ogan Pitanskijdin Avtolikasynyn kozgalmaly sferasy kiredi Muzyka turaly eki traktat gammanyn bolinui negizinen Pifagorlyk Muzyka teoriyasy zhәne garmoniyaga kirispe bir kezderi muzyka elementterinen katelesip Evklidtin Proklusyna bajlanysty zhogalgan zhumys dep sanaldy MurasyOl zhazylgannan beri derlik Negizder adamzat tarihyna ajtarlyktaj әser etti Bul geometriyalyk pajymdaudyn Teoremalardyn zhәne әdisterdin negizgi kozi boldy kem degende 19 gasyrda Evklid emes geometriya pajda bolganga dejin Kejde Kieli kitaptan baska Negizder Batys әleminde shykkan barlyk kitaptardyn ishindegi en kop audarylgan zhariyalangan zhәne zerttelgen dep ajtylady Evklid birinshi dәrezheli matematik bolmauy mүmkin birak ol deduktivti ojlau zhәne geometriyalyk okytu standartyn ornatty ol 2000 zhyldan astam uakyt bojy ozgerissiz kaldy Tagy karanyzEvklidke tүsiniktemeDerekkozderhttps www britannica com biography Euclid Greek mathematician Renditions of the Elements