Дәуір айналдыру

Дәуір айналдыру / Дәуір жүргізу - ертеде қайтыс болған адамның жаназасы кезінде өлген адамның жеңілдету немесе күнәсінен арылту үшін жасалатын .

Ел арасында бұл ғұрыпты:

• дәуір жүргізу (мал-мүлік атау арқылы күнәсін екінші адамға аудару)
• дәуір көтеру (марқұмды күнәсінен арылту үшін немесе Құран көтеру)
• дәуір ұстау (барлық күнәні молданың өз мойнына алуы)
• дәуір шақырту (күнәдан арылту үшін Құран оқыту)
• дәуіріне салу (марқұмның киімін таратуды, яғни ақыретіне салу) дейді.

Ысқат, әдеттік ғұрып бойынша, дәуір немесе підия деп аталады. Ы.Алтынсариннің айтуынша,

«өлікті арулап жуып, жаназасын оқып көмгеннен кейін, оның киім-кешектері кедейлерге беріледі, содан кейін молдаларға садақа үлестіріледі, бұл садақа ысқат деп аталады. Ысқат, қазақтардың түсінігі бойынша, молдаларға, шариғат заңы арқылы белгіленген төлеммен, өлген адамның күнәсін сату деген сөз. Шариғат бойынша ысқат - өлген адамның тірі күнінде, балиғатқа жеткен кезінен бастап, күніне бес рет оқылатын намаздың оқылмай қалған қазалары үшін және рамазан айын оразасыз өткізгені үшін Құдай жолы түрінде кедейлерге берілуі тиіс. Шаригат бойынша, өлген адамның тірі кезіндегі әрбір күніне 30 қадақ бидайдан, ал рамазан айының әрбір күніне 35 қадақ бидайдан; небәрі 365 күнге - 277 пұт 20 қадақ бидай ысқат берілуі керек. Бұл бидай жергілікті баға бойынша ақшаға шағылады. Ақша малға аударылады, мал келіп молдаларға үлестіріледі»

.

Ысқат беруге марқұмның артында қалған адамдардың мал-мүлкі жетпейтін болса да молдалар діни талапқа сай «ысқат алуды» орындаған. Бірақ шариғат бойынша, «Өлген адамның күнәсін көтеру», яғни өлік басында - «көтердің бе?» - «көтердім» деп уәде беру міндеті молдаларға жүктелмеген: мұндай сөздерді молдаларға қазақтардың өздері айтқызады. Ы.Алтынсариннің баяндауынша, ысқат алудың келесі жолы былай орындалған: «өліктің бір жағында, басына таман, оның баласы немесе туысқаны отырады, ал екінші жағында, қолына Құран алып, молда отырады. Сонан, өлген адам, балиғатқа жеткеннен бері (күйлі адамның балаларын 13 жастан, кедейлердің балаларын 15 жастан бастап есептегенде) неше жас жасаған болса, өлген адамның туысқаны молдаға Құранды өлік үстінен сонша рет беріп: «Әкемнің, ағамның, не сондай бір туысқанымның күнәсін қабыл етесің бе?» деп сұрақ қойып отырады. Молда Құранды ала беріп: «қабыл еттім» деп жауап қайырып отырады.

И.Ибрагимов дәуір айналдыруды былай деп сипаттады:

«Марқұмды зиратқа апарар алдында киіз үйден шығарып, молда оған Құран оц\қып, жерлеуге қатысушылардан: «Марқұм қандай адам еді?» деп сұрайды. Оған барлығы бір дауыстан «ол жақсы адам еді» деп жауап береді. Бұл рәсім аяқталғаннан кейін марқұмның ең жақын туыстарының бірі марқұмның тұрмыс жағдайына қарай түйе, сүйікті атын немесе қандай да бір малды әкеліп, шылбырын өліктің үстіне тастап, жерлеуге шақырылған молдадан немесе қожадан «марқұмның 12 жастан осы уақытқа дейін (келген жасын атап) «жасаған күнәларын өзіне ала ма?» деп сұрайды. Мұндай сұрақты ол үш рет қайталайды. Молданың тарапынан жауап мақұлданады. Сонда туысқандары өлікке тасталган шылбырды алып, малды молдаға береді».

Ы.Алтынсарин мен И.Ибрагимовтың жазбаларын салыстыра сараласақ, оңтүстік пен батыс қазақтары арасында дәуір айналдыру немесе дәуір жүргізудің аймақтық ерекшелігі болғанын байқауға болады. Төңкеріске дейінгі ғылыми әдебиеттерді негізге алатын болсақ, дәуір айналдыру ислам дініне дейін пайда болған. Кейінгі кезеңде марқұмның күнәсін өтеу «шариғатқа жатпайды» деп ресми діни қауым тарапынан біраз қысымшылық жасалып отыр. Дәуір айналдыру қалалық елді мекендерде тиісті жағдайдың жоқтығынан атқарылмағанымен, ауылдық жерлерде өзінің дәстүрлі қалпын әлі де сақтап отыр деп айтуға болады.

Дереккөздер

1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2