Ысқат

Ысқат – қайтыс болған адамның тіршілігінде өтелмеген ғибадаттарын , жасаған жеңілдету үшін атқарылатын парыз.

Өлік жөнелтудің ежелгі жосын-жоралғылары ислам ережелерімен біте қайнасып, аралас түрде атқарылғандығының айқын бір дәлелі осы ысқат беруден көрініс тапқан. Шариғат мұны ысқат-підия ретінде кедейлерге беруді міндеттеген. Қазақта ысқаттың атқарылуы екі жолмен жүзеге асырылады. Біріншісі, қайтыс болған адамның тірі күнінде қаза кеткен намаздары мен рамазан айындағы оразасыз өткізген күндері үшін кедей, кемтарларға садақа ретінде таратылады. Екіншісі, жаназа, дәлел (Құран Кәрімнен аят аудару рәсімі) шығарған молданың өтеміне, ақысына беріледі. Аталмыш рәсімдерге қатысқан молдаларға түйе жетектетіп, ат мінгізген. Ал, бұған шамасы келмегендер сиыр, қой беріп немесе шапан жапқан.

Ысқат малы берілетін дәлел шығару рәсімінің сипатын Х.Арғынбаев былай деп таратты:

«...Ол үшін мәйіттің үстінен ала арқан өткізіп, ар жағына өлген адамның дәулетіне қарай ысқатқа шығарылған мал санына сай адамдарды отырғызып, екінші жағында отырған абыз ала жіпті бұрай отырып арбау айтады: «ала жіп, ала жіп, бұл кісінің бар жазығын алып біт!» – деп бетін қасында отырған кісіге бұрып, мынау бейбақтың жазығын аласың ба? – Аламын. – Алсаң, мә! – деп жіптің ұшын оған ұстатады. Ол ала жіпті көтере тастап үш рет: алдым, алдым, алдым дейді».

«Аңқау елге арамза молда» – деп халық аузында айтылғандай, кей жағдайда молдалар асыра сілтеп ысқатқа шығарылған малдан көбірек алуға тырысқан. Ысқатқа таратылатын садақа шығыны қайтыс болған адамның ағайын-туысы әкелген аза малының есебінен толықтырылды. Шариғат бойынша жалпы садақа, алым түрлері астықтай берілетін болса, қазақтар төрт түлік мал түрлерінен беретін болған.

Ислам дінінде бір адамның күнәсін екінші адам көтеретіндігі жөнінде қағида жоқ. Керісінше, ақыретте әрбір адам баласы өз күнәсі үшін өзі жауапқа тартылатындығы ескертілген. Бірақ араб тіліндегі исқат сөзі шегеру, кеміту мағынасын білдіретіндігін ескерсек, шариғатта да қаза болған адамның тіршілікте орындалмаған ғибадаттарының өтем ретінде белгілі бір жоралғыға рұқсат берілді. Ал қазақтың тіршілік цикліндегі атқарылатын сан алуан ғұрыптық рәсімдер саласында ысқат ысырапшылдық сипат алды.

Бұл жайт исламның қағидаларына мүлдем қайшы болғандықтан, қазір жаназа шығару барысында ысқат беруге тыйым салынған.

Дереккөздер

1. 1. Алтынсарин И. Очерк обычаев при похоронах и поминках у киргизов Оренбургского ведомства // ЗОО ИРГО. Вып.1. Казань, 1870. С.117-122.
2. Балаубаева-Голяховская А.М. Погребальные обряды у казахов Акмолинской губернии // Сборник научного кружка при Восточном факультете САГУ. Вып. 1. Ташкент, 1928. С. 17-30.
3. Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (ХІХ – начало ХХ в.). Алма-Ата: Гылым, 1991.
4. Мустафина Р.М. Представления, культы, обряды у казахов. Алма-Ата: Қазақ университеті, 1992.
5. Әлімбай Нұрсан. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы // ҚР ҰҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 1994. №1. 36-48 б.
6. Арғынбаев Х. Қазақ отбасы: (қазақ отбасының кешегісі мен бүгінгісі жайындағы ғылыми зерттеу). Алматы: Қайнар, 1996.
7. Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов. ¬Алматы: Дайк-Пресс, 1999.
8. Жеті ғасыр жырлайды: екі томдық. 2-том. Алматы: Жазушы, 2004.