Жаназа

Жаназа (ағылш. Mourning) — мәлім адамның өмірден өтуіне байланысты басқалардың қайғы-қасіретін білдіруіне қатысты жасалатын мәдени қарекеттер кешені болып, әсіресе жақсы көретін адамын жоғалтуымен байланысты туатын қайғы-қасіреттерге қатысты болып келеді. Жаназа - алуан түрлі шаралардан тұратын күрделі кешенді ғұрып болып, түрлі мәдениеттерде түрлі сипаттар мен ерекшеліктерге ие.

Жаназа жергілікті басшы, елбасы, діни қайраткер немесе отбасы мүшесі сияқты маңызды тұлғаның қайтыс болуына қатысты болып, ол бірнеше күннен бірнеше жылға дейін созылуы мүмкін. Әдетте ол жекелік, отбасылық, немесе өңірлік, немесе мемлекеттік аза тұту болуы мүмкін.

Қазақтың жаназа шығару дәстүрі

Қазақ мәдениетіндегі жаназа дәстүрінде көшпелі өркениеттің ерекшеліктері айқын білінеді. Әсіресе ежелгі Тәңіршілдікке қатысты жоралғылар көп кездеседі, олардың терең мәдени мағынасы бар. Дегенмен, қазақтардың ислам дініне кіре бастауы қазақ жаназасына өз әсерін тигізген.

Әдетте, жаназаға төмендегідей жоралғылар жатуы мүмкін: бой жасаған кезде атқарылатын бақұлдасу, арыздасу, қоштасу, атақты адамдардың , , жоқтау, , қайтыс болған адамның атынан жоқтау шығару, ас беру, марқұмды ардақтау, оның адамгершілік қасиеттерін еске түсіру, қаралы үйдің қайғысына ортақ болу және т.б .

Өлім шыққан үйдің сол жағына найза шаншып, қаралы ту (жалау) тігу арқылы аза тұтуға себепкер болған марқұмның қанша жаста екендігінен белгі береді: жас жігіт болса - туға байланған орамалдың түсі қызыл, орта жастағы адам болса - қара, қарт болса - ақ түсті болып келеді. Ежелден келе жатқан салт бойынша, қайғыға душар болған үйдің қайғысына ортақ болып, жақындарына жұбату айтады, етене жақындары, әйелдер жоқтау айтып көріседі. Қайғыға ортастасып, қайырлы болсын айтуға келгендерді бет көріп, жақсы соз айтуға келгендер деп атап, оларды жылаумен қарсы алады. Келгендер жылай көрісіп, еркектер жағы "ой, бауырымдап!" дауыс шығарады, марқұмның әйел туысқандары (әйелі, қызы, келіні, жеңгесі, қарындасы, апалары және басқа да етене жақын ағайындары) жоқтау айтып көріседі. Осы ретте айта кететін жайт - марқұмның әйелі әшекей заттарды тақпауға тиісті. Кейбір деректер бойынша, дәл осындай рәсімді марқұмның апасы, жеңгесі, қарындасы сияқты жақын әйел туысқандары да ұстанған. Маркұмды жерлеген соң айтылатын жоқтау кейде Құран сүрелерінен дұға жасалғанша ұзаққа созылады. Егер қайтыс болған адам 20-25-терде немесе одан да жас болса, оған да жылына дейін жоқтау айтылған.

Марқұм орта жастағы адам болса, туған-туыс, достары қатты қайғырып, ер азаматтары «ой-бауырымдап», ал әйелдері беттерін тырнап жылаған. Егер бетін тырнамаса, әйел қайғырмады деп сөгіске ұшырайтын болған. Сондықтан, әйелі бетін тырнап, яғни бетіне дақ түсіріп, қатты аза тұтып отырғандығын білдіретін болған. Қазақстанның барлық аймақтарында күйеуі қайтыс болған әйелдер басына ақ салады.

Қаза болған адамды өз үйінің арулау рәсімдерін өткізуге арнайы тігілген киіз үйге орналастыруды оқ жаққа салу деп атады. Ондай үйдің түрілген туырлығы қайғыны білдіреді. Ер адамдарға аза тұтуда тұл жасау ғұрпы атқарылады және ол жыл уағына дейін жалғасады: марқұмның тұтынған ат әбзелдері, киім- кешегі, қару-жарағы мен бағалы заттары, яғни марқұмның барлық жақсы заттары киіз үйдің ішінде ілулі тұрады. Көшкен кезде атты ерттеп, тұлдың сұлбасын ерге қондырып азалы әйелдер жетектеп жүреді. Қаза болған адам орта жаста болса, онда оның әйелі қара жамылған кимешегінің жағын ашады.

Бұрынғы кезде қазақтарда жаназаның маңызды тұсы - қаза болған адамға "тұл" дайындалған. Қоштасу рәсімінің бірқатары марқұмның мініп жүрген атына қара жауып, құйрығын кесіп, тұлдап, сойылғанға дейін құр жібереді.

Қайтыс болған адамның артынан аза тұту үрдісі бір жылға созылып, ас берілуімен бірге аяқталады. Астан кейін ол үйде (ауылда) сеп бұзылып, қаралы ту түсіріліп, азалы күй тоқтатылады. Жесір қалған әйел тек ерінің асын берген соң ғана қайта тұрмысқа шығуға ерікті.

Жай қатардағы адам шыққан үйде қаралы ту тігіп, аза тұту үрдісі болмаған сияқты. Әшекейлік бұйымдарын жесір әйел тұрмысқа қайта шыққанда ғана таққан.

Дереккөздер

1. Death, Mourning, and Burial A Cross-Cultural Reader — Wiley. — P. 7. — ISBN 9781405137508.
2. Mourning and Disaster Finding Meaning in the Mourning for Hillsborough and Diana — Cambridge Scholars Publications. — P. 2. — ISBN 9781443803793.
3. Hugstad, Kristi Grieving Losses Other Than Death. www. (July 26, 2017). Тексерілді, 28 мамыр 2021.
4. Диваев А. Из области казахских верований. Баксы как лекарь и колдун. Казань. 1899
5. Әнесов Р. Дәстүрлі жерлеу салты. Наурыз жаңғырған салт-дәстүрлер. Жинақ. Алматы: Қазақстан. 1991
6. Алтынсарин Ы. Орынбор ведомствосы қазақтарының олген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрінің очеркі // Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. Алматы: Ғылым. 1994
7. Смагұлов Е. Ac // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. I том. Алматы: Арыс. 2005
8. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2