Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Гориллалар (лат. Gorilla) – понгидтер тұқымдасына жататын ең ірі маймылдар.
| Гориллалар | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 (Gorilla gorilla) | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
, 1847 | ||||||||||||||||
 Гориллалар ареалы | ||||||||||||||||
|
| ||||||||||||||||
|
Еркектерінің дене тұрқы 180 – 200 см, салмағы 200 – 250 кг. Ұрғашылары еркектерінен екі есе кіші.
Терісі, шашы қара түсті, еркектерінің арқасындағы түгі жасы өскен сайын күміс түске өзгереді. Артқы аяғы алдыңғы аяғынан едәуір қысқа. Бас сүйегі ірі, маңдайы кіші, көзінің үстінде үлкен доғасы бар. Ми сауытының көлемі 600 см3-дей. Бас сүйегінің ұзына бойында, шүйдесінде жалы болады. Көзі, құлағы онша үлкен емес. Бет бөлімі алға шығыңқы, астыңғы жағы үлкен, тістері ірі, танау тесігінің айналасында шеміршекті доғасы бар. Бір ғана түрі – кәдімгі горилла Батыс, Орталық Африканың қалың тропикалық орманында (Конго өзені мен Танганьика көлінің маңы, Вирунга тауында) кездеседі. Гориллалар шағын топ құрып тіршілік етеді. Қауіп төнгенде еркегі қатты дыбыс шығарып, айбат көрсетеді. Жеміс, жидек, жаңғақтарды жейді. Әрбір үш – бес жылда бір рет балалайды.
Саны өте аз, горилланы қорғау мақсатында жеті ұлттық саябақ ұйымдастырылған, ішіндегі ең ірісі – Конгодағы . Горилла жойылып бара жатқан аң түрі болғандықтан, Халықаралық табиғат қорғау одағының «Қызыл кітабына» енгізілген.
Тағам әдебі
Гориллалардың тамақтануының негізі-өсімдік тағамдары. Пайдаланылған өсімдіктердің ішінен жабайы балдыркөк, төсек жапқышы, қалақай, бамбук өсінділері, пигеумнің көк жемістері көп кездеседі. Жемістер мен жаңғақтар негізгі диетаға қосымша болып табылады, ал жануарлар (негізінен жәндіктер) олардың тағам мәзірінде аз үлесті құрайды.
Гориллалар сонымен қатар диетада әртүрлі минералды қоспаларды қолданады: мысалы, олар саздың кейбір түрлерін жейді, осылайша тағамда тұздардың жетіспеушілігін өтейді. Гориллаларға ішудің қажеті жоқ: шырынды көктерде жеткілікті ылғал бар. Мүмкіндігінше су объектілері мен жалпы судан аулақ болады, ал жаңбыр мезгілін ұнатпайды.
Көбеюі
Әйелдерде жыныстық жетілу 10-12 жаста, еркектерде — 11-13 жаста болады. 3-5 жылда әйел бір текшені дүниеге әкеледі, ол келесі нәресте пайда болғанға дейін анасымен қалады. Жүктілік 250-ден 290 күнге дейін созылады (әдетте 8,5 ай). Жаңа туылған нәрестенің салмағы шамамен 2 кг. Жалпы гориллалар 30-50 жылға дейін өмір сүреді.
Классификациялануы
Қазіргі уақытта гориллалар тұқымы гоминидтер тұқымдасына жатады. Соңғы зерттеулерге сәйкес (Primate Taxonomy, Colin Groves, 2001. -ISBN 1-56098-872-X) гориллалардың тұқымына екі түрі әр екі кіші түршеге кіреді:
Батыс горилла (горилла горилла) Батыс жазық горилла (Gorilla gorilla gorilla) Батыс өзен горилла (Gorilla gorilla diehli) Шығыс горилла (горилла берингей) Таулы горилла (Gorilla beringei beringei) Шығыс жазық горилла (Gorilla beringei graueri) Бұрынғы классификацияға сәйкес гориллалар понгидтер тұқымдасына жатады және бір түрі әр үш кіші түршемен ерекшеленеді:
Кәдімгі Горилла (Gorilla gorilla) Батыс жағалауы немесе жазық горилла (Gorilla gorilla gorilla) Шығыс таулы горилла (Gorilla gorilla beringei) Шығыс жазық горилла (Gorilla gorilla manyema)
Түрлері
Гориллалардың шығыс жазығындағы гориллалар, батыс жазығындағы гориллалар, өзен бойында өмір сүретін гориллалар және тауда өмір сүретін гориллалар деген төрт түрі болады. Шығыс жазығындағы гориллалар – ең үлкен: Тауда өмір сүретін гориллалар екінші орында тұрады. Олар – барлық гориллалар ішіндегі ең түктілері. Денелерін қаптаған ұзын, қалың, қара түгі гориллаларды таудың салқын ауасынан сақтайды. Батыс жазығындағы гориллалар – ең кіші және жеңіл гориллалардың бірі. Олар түгі қоңыр-сұр түсті болып келеді, бастарында қызыл немесе қызыл қоңыр түсті айдары болады.
Топтары
Гориллалар 5-30 даралардан топтасып өмір сүреді. Бір топта үлкен жастағы аталық басшы, бір жас аталық басшы, бір жас аталық, үш-төрт ересек аналық және бірнеше жас гориллалар болады. Топты үлкен жастағы аталық горилла басқарады. Үлкен жастағы аталық гориллаларды ағылшын тілінде «Күміс арқа» деп атайды. Оған себеп олардың арқаларында сұр түсті түктері болады.
Қызықты ақпарат
Батыс жазықтығында өмір сүретін аталық гориллалардың бойы 1,83 м-дей және де салмақтары 204 кг-ға дейін жетеді. Ал аналықтары аталықтарынан екі есе кіші болады.
Тауда өмір сүретін гориллалар – жойылып кету алдында тұрған приматтар. Әлемде олардың саны шамамен 700-дей ғана қалған. Гориллалар ұйықтағанды жақсы көреді. Олар күн сайын шамамен 13 сағатұйықтайды. Олар өздерінің ұйықтайтын орындарын жақын жерде орналасқан өсімдіктерді майыстыру арқылы жасап алады.
Дереккөздер
| Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Gorilla |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Gorillalar lat Gorilla pongidter tukymdasyna zhatatyn en iri majmyldar Gorillalar Gorilla gorilla Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby PrimattarTukymdasy Kishi tukymdasy Tajpasy GorilliniTegi Gorilla 1852 1847Gorillalar arealyPseudogorilla Elliot 1913 Erkekterinin dene turky 180 200 sm salmagy 200 250 kg Ұrgashylary erkekterinen eki ese kishi Terisi shashy kara tүsti erkekterinin arkasyndagy tүgi zhasy osken sajyn kүmis tүske ozgeredi Artky ayagy aldyngy ayagynan edәuir kyska Bas sүjegi iri mandajy kishi kozinin үstinde үlken dogasy bar Mi sauytynyn kolemi 600 sm3 dej Bas sүjeginin uzyna bojynda shүjdesinde zhaly bolady Kozi kulagy onsha үlken emes Bet bolimi alga shygynky astyngy zhagy үlken tisteri iri tanau tesiginin ajnalasynda shemirshekti dogasy bar Bir gana tүri kәdimgi gorilla Batys Ortalyk Afrikanyn kalyn tropikalyk ormanynda Kongo ozeni men Tanganika kolinin many Virunga tauynda kezdesedi Gorillalar shagyn top kuryp tirshilik etedi Қauip tongende erkegi katty dybys shygaryp ajbat korsetedi Zhemis zhidek zhangaktardy zhejdi Әrbir үsh bes zhylda bir ret balalajdy Sany ote az gorillany korgau maksatynda zheti ulttyk sayabak ujymdastyrylgan ishindegi en irisi Kongodagy Gorilla zhojylyp bara zhatkan an tүri bolgandyktan Halykaralyk tabigat korgau odagynyn Қyzyl kitabyna engizilgen Tagam әdebiGorillalardyn tamaktanuynyn negizi osimdik tagamdary Pajdalanylgan osimdikterdin ishinen zhabajy baldyrkok tosek zhapkyshy kalakaj bambuk osindileri pigeumnin kok zhemisteri kop kezdesedi Zhemister men zhangaktar negizgi dietaga kosymsha bolyp tabylady al zhanuarlar negizinen zhәndikter olardyn tagam mәzirinde az үlesti kurajdy Gorillalar sonymen katar dietada әrtүrli mineraldy kospalardy koldanady mysaly olar sazdyn kejbir tүrlerin zhejdi osylajsha tagamda tuzdardyn zhetispeushiligin otejdi Gorillalarga ishudin kazheti zhok shyryndy kokterde zhetkilikti ylgal bar Mүmkindiginshe su obektileri men zhalpy sudan aulak bolady al zhanbyr mezgilin unatpajdy KobeyuiӘjelderde zhynystyk zhetilu 10 12 zhasta erkekterde 11 13 zhasta bolady 3 5 zhylda әjel bir teksheni dүniege әkeledi ol kelesi nәreste pajda bolganga dejin anasymen kalady Zhүktilik 250 den 290 kүnge dejin sozylady әdette 8 5 aj Zhana tuylgan nәrestenin salmagy shamamen 2 kg Zhalpy gorillalar 30 50 zhylga dejin omir sүredi KlassifikaciyalanuyҚazirgi uakytta gorillalar tukymy gominidter tukymdasyna zhatady Songy zertteulerge sәjkes Primate Taxonomy Colin Groves 2001 ISBN 1 56098 872 X gorillalardyn tukymyna eki tүri әr eki kishi tүrshege kiredi Batys gorilla gorilla gorilla Batys zhazyk gorilla Gorilla gorilla gorilla Batys ozen gorilla Gorilla gorilla diehli Shygys gorilla gorilla beringej Tauly gorilla Gorilla beringei beringei Shygys zhazyk gorilla Gorilla beringei graueri Buryngy klassifikaciyaga sәjkes gorillalar pongidter tukymdasyna zhatady zhәne bir tүri әr үsh kishi tүrshemen erekshelenedi Kәdimgi Gorilla Gorilla gorilla Batys zhagalauy nemese zhazyk gorilla Gorilla gorilla gorilla Shygys tauly gorilla Gorilla gorilla beringei Shygys zhazyk gorilla Gorilla gorilla manyema TүrleriGorillalardyn shygys zhazygyndagy gorillalar batys zhazygyndagy gorillalar ozen bojynda omir sүretin gorillalar zhәne tauda omir sүretin gorillalar degen tort tүri bolady Shygys zhazygyndagy gorillalar en үlken Tauda omir sүretin gorillalar ekinshi orynda turady Olar barlyk gorillalar ishindegi en tүktileri Denelerin kaptagan uzyn kalyn kara tүgi gorillalardy taudyn salkyn auasynan saktajdy Batys zhazygyndagy gorillalar en kishi zhәne zhenil gorillalardyn biri Olar tүgi konyr sur tүsti bolyp keledi bastarynda kyzyl nemese kyzyl konyr tүsti ajdary bolady ToptaryGorillalar 5 30 daralardan toptasyp omir sүredi Bir topta үlken zhastagy atalyk basshy bir zhas atalyk basshy bir zhas atalyk үsh tort eresek analyk zhәne birneshe zhas gorillalar bolady Topty үlken zhastagy atalyk gorilla baskarady Үlken zhastagy atalyk gorillalardy agylshyn tilinde Kүmis arka dep atajdy Ogan sebep olardyn arkalarynda sur tүsti tүkteri bolady Қyzykty akparatBatys zhazyktygynda omir sүretin atalyk gorillalardyn bojy 1 83 m dej zhәne de salmaktary 204 kg ga dejin zhetedi Al analyktary atalyktarynan eki ese kishi bolady Tauda omir sүretin gorillalar zhojylyp ketu aldynda turgan primattar Әlemde olardyn sany shamamen 700 dej gana kalgan Gorillalar ujyktagandy zhaksy koredi Olar kүn sajyn shamamen 13 sagatujyktajdy Olar ozderinin ujyktajtyn oryndaryn zhakyn zherde ornalaskan osimdikterdi majystyru arkyly zhasap alady DerekkozderOrtakkorda bugan katysty media fajldar bar Gorilla