Горацио Нельсон

Vice-Admiral The Viscount Nelson
29 September 1758 – 1805 ж. қазанның 21 (47 жаста)
Vice Admiral Horatio Lord Nelson, by
Place of birth	, ,
Place of death	, Spain
Allegiance
Service/branch
Years of service	1771–1805
Rank
Battles/wars
Awards

Горацио Нельсон (ағылш. Horatio Nelson; 29 қыркүйек 1758, , графтығы — 21 қазан 1805, , Испания)- британдық адмирал. Норфолк графтығындағы Бернем-Торп деревня­сында священник Эдмунд Нельсонның көп балалы отбасында 1758 жылғы 29 қыркүйекте дүниеге келген Горацио Нельсон 12 жасында өзінің нағашысы капитан Морис Саклингтің кемесіне теңізшілікке қабылданып, 6 жыл бойы тулаған толқындармен тайталаста жүреді, тіпті Арктика экспедициясына да қатысады, Кариб теңізінде британ кемелерін күзетіседі, шхунаға билік етіп, адмирал Паркердің “Бристоль” кораб­лінде бірінші лейтенант лауазымына дейін өседі. 1778 жылдың желтоқса­нында коммандор атағын алған Нельсон 20 жасында “Бэджер” бригінің коман­дирлігіне тағайындалады.

Адмирал Нельсон – соғыс тарихына алтын әріптермен жазылатын есім. Британия флоты дегенде біздің аузы­мызға алдымен Нельсонның аты түседі. Күні бүгінге дейін теңіз роман­тикасы санаға жаппай сіңе қоймаған, құрлық­тың қақ ортасындағы Қазақстан сияқты елдердің өзінде “Адмирал Нельсон” атауы ресторан, кафе, барларға қойы­лып жатады, өйткені, Нельсон есімі бүкіл әлемде еркіндіктің бір белгісіндей болып, бүгінгі тілмен айтсақ, брэндке айналып кеткен. Оның Ямайкадағы, Багам аралдарындағы, Вест-Индиядағы, Ни­карагуадағы, Америка Құрама Штаттарымен соғыс кезіндегі қолданған тактикалық жаңалықтары соғыс-теңіз шайқасының классикалық үлгілері қатарында қаралады.

Нельсон қатысқан шайқастардың ұзын саны… 124! Бұл әлемдік флотилия­дағы рекордтық көрсеткіш саналады. Адмиралдың асқан ақылы, алпыс екі айлалы шалымдылығы ағылшын эскадраларын талай тығырықтан алып шыққан, талай жерде жарқын жеңіске жеткізген. Жүрек жібітер жан жомарт­тығы (бірде жағадан ұзап кеткен фрегатты кері қайырып, гардема­риндердің біріне ата-анасының жазған хатын аяқтап шығуына мүмкіндік бергені бар) жан түршіктірер қатыгез­дігімен (кемеде бүлік бастауға әрекет еткендерді мачтаға дарға астырып қойған кезі де бар) адмиралдың ержү­рек­тігі, шыдам­дылығы, төзімділігі, қай­сарлығы, шын мәнінде, қайран қалдыр­арлықтай. Шайқастардың бірінде кар­течь оғы сол қолын тұтасымен жұлып әкеткен кезде дәрігерлер шынтақтан білезік буынға дейін анестиктер қол­данбай кесіп тастауға мәжбүр болады, сонда сабазың әлгіндей азапқа үн шы­ғармай төзіп жатады. Тағы бір шайқаста снарядтың жарықшағы көзін ойып түскенде де бар уайымы осы кемістігіме байланысты флоттан кетуге тура келер ме екен деген ой ғана болады. Айтқан­дай, оның осы соқыр көзіне байла­нысты мынандай да оқиға бар. Бір шайқас барысында алдыңғы шептегі корабльден ұрысты тоқтатып, кері шегіну жөнінде шартты белгі беріледі. Қарамағындағылар ол белгі жайында Нельсонға мәлімдейді. “Ұрыстан шы­ғыңдар деп жатыр ма?” – деп сұрайды командир. “Иә, ұрыстан шығыңдар деп жатыр”. “Кімнен, қайдан түсіп жатыр ол белгі?”. “Ана жақтан, сенбесеңіз өзіңіз көріңізші”. Сөйтеді де орынба­сары Нельсонға дүрбі ұсынады. Нельсон дүрбіні соқыр көзіне тақап: “Ешқандай белгі көріп тұрған жоқпын! Ұрысты жалғастырамыз!”, дейді… Сол шайқас ақыры ағылшын флотилиясының жеңісі­мен бітеді. Бұйрықты орындамағаны үшін әскери соттың алдынан табылуға тиіс Нельсонға тосын да батыл шешімі үшін контр-адмирал атағы беріліп, кеудесіне орден тағылады. “Жеңімпаздарға жаза жүрмейді” (“Победителей не судят”) деген қанатты сөз сол шайқастан кейін тараған.

Тарих соғыстың екі данышпанын – мен Нель­сонды бір заманда дүниеге келтірді. Олар бір-біріне өлер­дей өш болды, бойға біткен бар дарынын бір-бірінің көзін құртуға жұмсады. Англия мен Фран­цияның арасындағы соғыстың ең айтулы шайқастарының бі­рінде Нельсон На­полеон флотын тас-талқан етіп, оның бүкіл Египет ком­паниясының бағыт-бағдарын өзгертуге тура келеді. Нілдің сағасындағы Абукир бұғазында 1798 жыл­ғы 1 тамызда болған ол шайқас нәти­жесінде ағылшындар 13 француз кемесінің 11-ін суға батырған, өздерінің шығыны жоққа жуық. Абукир шайқа­сынан кейін Нельсон ұлттық батырға айналды. Ұлыбритания халқы апта бойы тойлап, шіркеулерде Нельсонның атын атап мінәжат етіп жатты.

Нельсонға пэр атағы, лорд даңқтамасы берілді, Британия парламенті оның өзін былай қойғанда, айналасындағы жама­ғайындарына да өмір бойғы зейнетақы белгіледі, түрік сұлтаны өзінің асыл тастармен безендірілген сәлдесін сыйлап, орыс императоры жақұттармен көмкеріл­ген суретін жолдап жатты. Нельсонда енді бәрі дерлік бар еді. Бәрі дерлік…

Махаббаттан басқаның бәрі.

1785 жылы Горацио Нельсон Фанни Нисбетпен некелескен. Ол өзі Англияның Кариб теңізі маңындағы колонияларында дәрігер болған бір кісінің жесірі еді. Үйленуін үйленгенімен, Горацио мен Фаннидің жандары жараспай-ақ қойған. Сөйтіп жүргенде адмирал Нельсон біз айтқан бір шайқаста оң көзінен айырылады да, емделу үшін Неаполь қаласына кемесімен қайырлайды. Ол соғыста Италия Францияны жақтады ғой, дұшпанының портына барып емделіп жүргені қалай деп қалмаңыз, бұл кезде Неаполь бөлек корольдік болатын. Нельсон Англияның Неаполь корольдігін­дегі елшісінің жұбайы Эмма Гамильтонмен осылай танысқан.

Леди Гамильтонның Нельсон өмірінде алар орны теңіз шайқастарынан еш кем емес. Цезарь мен Клеопатрадан кейін бір де бір жұп әлем тарихына дәл Горацио Нельсон мен Эмма Гамильтондай ықпал жасаған жоқ деген сөздің жаны бар. Басқасын былай қойғанда, Неаполь корольдігінің осыншама уақыт Римнен тәуелсіз тұруы, өз бетінше саясат жүргізуі ең алдымен Нельсон арқылы Англия тарапынан жасалған қолдаудың арқасы еді. Цезарь – Цезарь ғой. Ал Клеопатра – Клеопатра. Біреуі – император. Біреуі – патшайым… Нельсон – Нельсон ғой дейік.

Адмирал Нельсонды әлем тарихын­дағы ұлы қолбасшылар қатарына қоятын атақты Трафальгар шайқасы екені, оның 1805 жылдың 21 қазанында болғаны баршаға белгілі. Бұл кезде өз өмірінің 35 жылын теңіз төсінде өткізіп, мақа­ланың бас жағында жазғанымыз­дай, 124 шайқасты бастан кешіп, қажыған адмирал отставкаға шығуды ойластыра бастаған еді. Оның үстіне 1801 жылғы Амьен бейбіт шарты ағылшын-француз соғысын тоқтатқан болатын. Нельсон демалысқа шығып, Эммаға деп сатып алған имениені абаттандыруды қолға алған-ды. Алайда, жан-жағына соқты­ғып, соғыссырап тұратын Наполеон Альбион еліне тыным таптыруды ойла­ған да жоқ еді. Француздар екі жылдай есін жиып, Англияға қайтадан қатер төндіре бас­таған тұста Адмиралтейство Нель­сон­ға дұшпан флотының алдынан шығып, бетін қайтару жөнінде ұсыныс жасайды. Бұған Эмма қалай қарар екен? Жас та келді, денсаулық та сыр бере бастады, оң қол болса анау, оң көз болса мынау… Адмирал ғұмырбаяншыларының бірі олардың соңғы жүздесуін былай баян­дайды: “Эмма серпіліп сала берді: “Сен тамаша жеңіске жетесің, жеңістен кейін маған ораласың да бақытты дәурен сүресің!” – Ол Эммаға қарады, жана­ры­на жас үйірілді. “Ержүрек Эмма! – деді ол. – Асыл Эмма! Өмірде Эммалар көп болса, Нельсондар да көп болар еді…”.

Трафальгар шайқасы – ағылшын флотының, бүкіл Англия қуат-күшінің триумфы. Адмирал Нельсонның такти­калық данышпандығының арқасында ол шайқаста біріккен француз-испан флоты күл-талқаны шыға қиратылды. Нельсон жолбасшы корабльдің маңдай алдында, мундиріне барлық награда­ларын тағып алып тұрып шайқасқа басшылық жасады. Екі жақтың кемелері бір-біріне жақындаған шақта Нельсон өзінің өсиет хатын жазып, отаны мен корольден Эмма мен қызы Горацияға қамқор болуды сұрайды. “Менің ең қымбаттым, ең аяулым Эмма, менің ең жақын досым… Соғыс құдайы бізге жар бола көрсін! Қайткенде де мен өзімнің есімім саған және Горацияға, өмірімнен де артық көретін жандардың бәріне лайықты есте сақталуы үшін қолымнан келгеннің бәрін де жасаймын…”, деп жазады ол соңғы хатында. Адмиралдың жүрегі жамандықты сезген екен. Шай­қастың нағыз қызған шағында фран­цуздың “Редутабль” кораблінің мергені Нельсонды дәл көздеп атып түсіреді. Оқ оң иықтан өтіп, омыртқаға жетеді.

Шайқас біткен кезде адмиралдың ақтық демі шығар сәт те жеткен еді. Француздар суға батқаны бар, қолға түскені бар 20 кемесінен айырылып, еліне қарай қашты. Трафальгар шайқа­сын ағылшындардың айрықша ардақ­тайтын себебі – Британия флоты әлем мұхиттарындағы даусыз басымды­ғына дәл осы шайқастан кейін қол жеткізген, Наполеон тұманды Альбион аралын басып алсам деген ойынан осы шайқас­тан кейін біржолата бас тартқан. Уинстон Черчилльдің: “Трафальгар шай­қасында Нельсон Англияны Напо­леон басқыншылығынан кеудесін тосып тұрып қорғап қалды”, деп айтқаны бар.

Омыртқасын опырып жіберген дұшпан оғынан жаны аман қалғанның өзінде ғұмыр бойы қозғалмай жататы­нын білген соң Нельсон енді өмірмен қоштаса бастайды. Ол соңғы сөздерін сүйіктісі Эммаға арнаған. 16 сағат 30 минөтте “Виктория” мичманы кеме журналына тарих фактісіне айналған мына сөздерді жазды: “Ардақты лорд, виконт Нельсонға біз жеңіске жетке­німізді хабарлаған сәтте ол жарақаттан көз жұмды”…

Қаза тапқан адмиралдың мәйітін коньяк құйылған ағаш бейітке салып Англияға алып келгенде мұнда зар жыламаған адам қалмайды. Нельсонды Қасиетті Павел соборына жерлейді. Лондонның қақ ортасынан жаңа алаң салып, оған асқақ мұнара орнатады, ұшар басына Нельсонның биіктігі 5 метрлік ескерткіші қойылады.