Вальтер Скотт

Вальтер Скотт (ағылш. Walter Scott – дұрыс айтылуы Уолтер Скотт; 15 тамыз 1771 жыл, Эдинбург – 1 қыркүйек 1832 жыл, ) — әлемге әйгілі ағылшын жазушысы, тарихи роман жанрының негізін салушы, ақын, тарихшы, адвокат. Вальтер Скотт – XIX ғасыр әдебиеті тарихында ерекше орын алатын көрнекті тұлғалардың бірі.

Вальтер Скотт
ағылш. Walter Scott
1822 жыл Генри Рэйберннің портреті.
Туған күні	15 тамыз 1771 (1771-08-15)
Туған жері	Эдинбург, Шотландия (Ұлыбритания)
Қайтыс болған күні	1 қыркүйек 1832 (1832-09-01) (61 жас)
Қайтыс болған жері	Эбботсфорд, Шотландия (Ұлыбритания)
Азаматтығы	Ұлыбритания
Ұлты	Шотландтық
Қызметі	Жазушы, Прозашы, Тарихшы, Адвокат, Ақын, Салушы
Әкесі	Уолтер Скотт
Анасы	Энн Ратерфорд
Жұбайы	Шарлотта Карпентер
Балалары	София, Уолтер, Анна, Чарльз
Марапаттары мен сыйлықтары	Эдинбург патшалық қоғамының мүшесі
Қолтаңбасы
Ортаққордағы Вальтер Скотт

Шығармашылығы

Скоттың жас кезінен Шотландияны аралауы халық өмірімен ерте танысуына себеп болды. Алғаш аударма жұмысымен айналыса жүріп, “Иван кеші” (1800) атты романтикалық балладасын жазды. Оның 3 томдық “Шотландия шекарасының халық әндері” (1802 – 03), “Соңғы Менестрель өлеңі” (1805), “Мармион” (1808), “Көл қызы” (1813), “Рокби” (1913), т.б. романтик. туындылары Скоттың есімін әлемге кеңінен танытып, даңқын асырды. “Соңғы Менестрель өлеңінде” басқа да поэмаларындағыдай шындық пен фантастика, тарихи фактілер біртұтас байланыста өрбіген. Ортағасырлық қорғандар мен шотландиялық әсем табиғат, аңшылық пен ертегідегі секілді оқиғалар тәптіштей баяндалған.

Шотландия тарихына арналған “Уэверли” (1814), “Гай Маннеринг” (1815), “Антикварий” (1816), “Пуритандар” (1816), “Роб-Рой” (1818), “Лорд Байронның өлімі” (1824), “Наполеон Бонопарттың өмірі” (1 — 9 т., 1827), “Шотландияның тарихы” (1-3 т., 1829 — 30), т.б. шығармаларында шотланд халқының өмірі суреттелді. 1820 жылдан бастап ол шотландия тақырыбынан қол үзбестен, ағылшын, француз тарихына көп мән берді. Англия тарихына арналған “Айвенго” (1— 3 т., 1820), “Монастырь” (1820), “Аббат” (1820), “Кенилворт” (1 — 4 т., 1821), “Квентин Дорвард” (1 — 3 т., 1823), “Вудсток” (1826), т.б. романдары бірнеше ғасырлар аралығындағы (12 ғ-дың аяғынан 19 ғ-дың басы) Англия мен Шотландияның тарихын қамтыды.

Скотт шығармалары “күйзеліс дәуірін”, аумалы-төкпелі уақытты суреттеді. Скоттың туындыларындағы басты мәселе — уақыт пен жергілікті әдет-ғұрыптар. Жазушының басты мақсаты — азаттыққа ұмтылған ерлік рухты көрсету. Шығармаларында кейіпкерлер бейнесін ашып көрсетуде адамгершілік мәселелеріне басты назар аударған. Жазушының “Айбынды батыр Айвенго” романы қазақ тіліне аударылды (1981).

Скотт романдары

1814 жылы Вальтер Скотт жасырын түрде «Уэверли» атты тарихи романын жариялайды. Бұл романды көпшілік қауым жылы қабылдап, жоғары баға берген соң, жазушы тың серпіліс, ерекше шабытпен тарихи романдар жазуға бет бұрады. Ол «Пуритандар» (1816); «Роб Рой» (1818); «Ламмермурлық қалыңдық» (1819); «Айвенго» (1820); «Кенилворт» (1821); «Квентин Дорвард» (1823); «Вудсток» (1826) секілді отызға тарта романын 18 жыл ішінде жазып шығады.

Вальтер Скоттың шотландық романдары. Жазушының тарихи романдарының алғашқы тобын Шотландияның өткен кезеңіне арналған туындылар құрайды. Олардың қатарына: «Уэверли немесе 60 жыл бұрын», «Гай Маннеринг» (1815), «Қара ергежейлі» (1816), «Пуритандар», «Эдинбург зынданы», «Ламмермурлық қалыңдық», «Монтроза аңызы» (1819) романдарын жатқызуға болады. Романист «Роб Рой», «Уэверли» романдарында якобистердің ірі көтерілістерін суреттейді. ХУІІ ғасырда ағылшын буржуазиясы тақтан тайдырған Стюарт әулетін шотландиялық таулықтар қолдаған. Бұл күресте Стюарт әулетінің тағына отырушылардың негізгі мақсаты – билікті алу болса; шотландиялықтар өз еркіндігін, тәуелсіздігін алуды армандады. Осы екі романда да ержүрек шотланд халқы ешуақытта алған бағытынан қайтпайтындықтарын, өз азаттығы үшін күресе беретіндіктерін дәлелдеді. Ағылшын тарихына қатысты романдары.

Скотт романдарының екінші тобын Англия тарихына қатысты еңбектері құрайды. Олардың кейбірінде ішінара Шотландия тарихы да сөз болып отырады. Себебі, бұл екі елдің тарихи, саяси дамуы тығыз байланысты болғаны белгілі. Бұл топқа: «Айвенго», «Аббат» (1820), «Кенилворт» (1821), «Нигель оқиғалары» (1822), «Певериль Пик» (1823), «Пуритандар», «Вудсток» (1826) романдарын жатқызамыз. «Шіркеу», «Аббат» және «Кенилворт» романдары өз оқырмандарын ХУІ ғасырдың екінші жартысына, королева Елизаветаның хандық құрған кезеңіне алып кетеді. Алғашқы екі романда автор Шотландия тарихына, соның ішінде, Шотландия патшайымы Мария Стюарттың қайғысына, бастан кешкен тарихына көп тоқталады. «Кенилворт» романында Елизаветаның, Англияның өмірі, сарай маңындағылардың қайырымсыздығы, мансап үшін, байлық, билік үшін адамдардың ар-ожданын, абыройы мен сезімін аяқ асты етуі баяндалады. Соның ішінде осы бір ашкөз де әділетсіз әлемнің құрбаны болған әдемі де ақылды қыз Элис Робсарт тарихы өте аянышты. Франция тарихына және басқа да Еуропа елдеріне қатысты романдары.

«Квентин Дорвард» (1823) – жазушының ең үздік шығармасы болып табылады. Мұнда В.Скотт британ аралдарын тастап, Еуропаға көшеді. Шығарманың мақсаты – қатаң да аяусыз тәртіп орнату арқылы келген абсолютті монархияның нығайып, күшеюін, олардың басқару механикасын ашық көрсету. Романда француз Людовик ХІ-нің мінез-құлқы тамаша суреттелген. Ол – өте қатал, зұлым, сонысына орай, айлалы саясаткер, өзін қоршаған адамдардың жақсылығы мен жамандығын жеке басының мақсат-мүддесіне орынды қолдана алатын адам. Бұл топқа кіретін шығармалар қатарына Арыстан жүректі Ричард бейнесін және крест жорығы дәуірін суреттеген «Бойтұмар» (1825) романы және өмірінің соңғы кезінде жазған, тарихи үрдісі мен көркемдік құндылығы жағынан өзге еңбектеріне жол беретін «Граф Роберт Парижский» (1831) атты романы жатады. Қазіргі заман өміріне қатысты романдары. Қазіргі заман өміріне қатысты жазушының тұңғыш та ерекше романы, буржуазиялық-ақсүйектік қоғам өмірінің айнадай қалпын берген романы – «Сент Ронанс суы» деп аталды (1824). Оқиға «Сент – Ронанс суы» деп аталатын курортта өтеді. Сонымен бірге, бұл романы ХІХ ғасырдағы сыншыл реализм әдісінің үлгісі болды. Оның «Шіркеу», «Бойтұмар», «Анна Гейерстенская» атты туындыларында романтикалық элементтен гөрі реалистік сипат басымдау келеді.

Міне, осылайша жазушы Вальтер Скотт таңдай қақтырар тамаша тарихи романдар жазып, дүние жүзіне танымал болып, артына ұмытылмастай із қалдырды. Бүкіл Еуропа және Америка әдебиетіне өз әсерін тигізді. Оның әдебиетте салған сара жолын Францияда В.Гюго, А.Дюма; Англияда Бульвер-Литтон, Стивенсон сияқты жазушылар әрі қарай дамытты. Ал Америка әдебиетіндегі Вальтер Скотт жолын дамытушы Фенимор Купер болды. Вальтер еңбектеріне сыншыл реализмнің шыңы саналатын О.Бальзак, Ресейде А.С.Пушкин, Италияда Мандзони жоғары баға берді.

Өмірбаяны

Вальтер Скотт 1771 жылы 15 тамызда Эдинбургте, заң қызметкерінің отбасында дүниеге келді. Әкесі ескі дворяндық тектен шыққан адвокат болған. Өте танымал, сауатты, еңбекқор, нағыз өз ісінің маманы болғанымен, мінезінің жұмсақтығы мен әділдіксүйгіштігінен басқа заңгерлер секілді көп дәулет жинап, байып кете алған жоқ. Балалық шағын Эдинбургте өткізіп, әкесінің басшылығымен құқықтық тәжірибеден өткен. Ал анасы мінезі ашық, жұртпен тез табысқыш, биязы жан болды. Ол Эдинбург университетінің медицина профессоры атақты Джон Резерфордтың қызы болды. Вальтер бала кезінде ауыр жарақат алып, өмір бойы оң аяғы ақсақ болып өтеді. Вальтер Скоттың балалық шағы «туған Шотландиясымен, оның табиғаты, дәстүрі, халқы, тарихымен тығыз байланыста өтті». Себебі ата-анасы қала сыртындағы таза ауа жәрдемдесер деген үмітпен баланы фермаға, атасының үйіне жібереді. Вальтер өз білімінің басым бөлігін мектепте не университетте емес, өздігінен білім алу арқылы игерді. Бала күнінен ол ежелгі тарихи ескерткіштерге ерекше қызығушылық танытады. Болашақ жазушы жеті жасында Эдинбург мектебіне барады.

Бірақ, бес жасында көне грек әдебиетінің атасы Гомердің, ағылшын ақыны Мильтонның шығармаларын түгел оқып тауысқан, ерекше зейінді әрі зерделі, табиғатынан алғыр, бір оқығанын жаттап алатын Вальтерді бұл мектептің іш пыстыратын, бірқалыпты, мазмұнсыз сабақтары еш қызықтырған жоқ. Ол өз құрдастары арасында «шебер әңгімеші» ретінде үлкен беделге ие болды. Вальтер антикалық авторлардың шығармаларын сүйсініп оқыды, роман мен поэзияға ерте қызығушылық танытты, Шотландияның балладалары мен жырларын ерекше ден қойып оқыды.

Мектепте альпинизммен айналысып, физикалық жағынан біраз жетілді. Мектепті бітірісімен, 12 жасында колледжге түскенімен, денсаулығына байланысты оқуын жалғастыра алмайды. Денсаулығын жөндеу мақсатымен тағы да атасының фермасына жіберіледі. Тек 15 жасында Эдинбургқа оралып, әкесінің адвокаттық канторасына көмекші болып орналасады. Вальтер Скотт жас кезінен көп оқыған, өзі айтқандай, «түрлі аурулармен көп ауырғандықтан, оған тек әдебиет, көркем шығарма оқуды ермек қылудан басқа ештеңе қалмаған». Ол Шекспирді мен Эдмунт Спенсерді ерте таныған. Олардың поэмаларынан рыцарьлар, бикештер мен аждахалар деген сөзді оқып білген. Вальтер Макферсонның еңбектерімен ерте танысты («Осиан» поэмасы). Бұл оның поэзия мәтінімен жан-жақты танысып, тәжірибе жинақтауына мүмкіндік туғызды.

Әсіресе, Вальтер Скоттқа Томас Персидің «Ағылшын поэзиясының ежелгі ескерткіштері» деген тақырыптағы балладалар жинағы ерекше әсер еткен. Қарапайым священник Томас Перси ежелгі тарихи дүниелерді жинаушы ретінде белгілі. Сонан соң, университеттің адвокаттық факультетінде білім алды. Әкесі заңгерлік мамандыққа Вальтерді өзі баулыды, 18 жасында заң жүйесін оқып үйренуге кірісіп, үш жылдан кейін емтихан тапсырып, заңгер болуға мүмкіндік алады. Яғни 21 жасында «Адвокаттар серіктестігінде» адвокат болса, кейін төрешілік (судья) қызмет атқарады. Вальтер Скотт бірнеше тілді үйренуге көңіл бөлді.

Ол латын, итальян, француз тілдерін жақсы меңгерді. Латын тілін білмесе заңгер бола алмайтын еді. 1789-1792 жылдары Эдинбург университетінде құқық бойынша білім алып жүргенде, достарымен бірігіп «Поэтикалық қоғам» атты үйірме ашады. Осы жылдары Вальтер Скотт неміс тілін үйренуге ниет білдіріп, неміс жазушыларының шығармаларымен таныса бастады. Вальтер Скоттың кітап оқуға, әдебиетке деген қызығушылығы арта түсті және ол уақытының басым бөлігін кітап оқуға арнады. Оның арасында итальян, испан, латын тіліндегі шығармалар болды. 1792 жылы Эдинбург университетін бітіру және заңгер мамандығы бойынша диплом қорғау сынағынан сәтті өтті. 1799 жылы Селкирк графтығында шериф қызметіне тағайындалды, 1806 жылдан бастап сот хатшысы қызметін атқарды.

Вальтер 1797 жылы Лион қаласындағы берейтордың қызы, ағылшынша тәрбие алған француз қызы – Маргарите Шарлотте Шарпентьеге үйленеді. Вальтерді Шарлоттаның ақкөңіл, ақжарқын мінезі ынтықтырса, Шарлоттаны жігіттің адамды еріксіз еліктіріп әкететін әңгімешілдігі қызықтырды. Олар отыз жыл бойы бақытты, тату-тәтті өмір сүреді. Бірнеше рет инсульт алғаннан кейін Вальтер Скотт 1832 жылы 21 қыркүйекте қайтыс болады.

Пайдаланылған cілтемелер

1. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
2. История зарубежной литературы ХІХ в. М.Е.Елизарова и др. Москва, Просвещение, 1972. И 90.
3. Зарубежная литература. С.В.Тураев и др. Москва, Просвещение, 1975. 136-стр. З-35.
4. В.Скотт. Н.А.Соловьева // Кітапта: История зарубежной литературы ХІХ века. Под ред. Н.А.Соловьевой. Москва, Высшая школа, 2000, 124-стр. ISBN 5-7695-0379-X
5. Тоқшылықова Г.Б. Шетел әдебиетінің тарихы. Алматы, 2010. ISBN 986-702-431-859-2
6. Зарубежная литература. С.В.Тураев и др. Москва, Просвещение, 1975. 136-стр. З-35.