Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында

«Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында...» — Абайдың 1896 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 тармақты 10 шумақтан тұрады. Өлең хан қолында тұрған жас сұлудың «етімді шал сипаған құрт жесін» деп, жартастан суға құлап өлгені туралы аңызды жырлайтын балладалық үлгімен басталады да, әрі қарай сол бір оқиғаның төңірегінде ақын өз ойын өрбітеді. Онда қыздың қалың малға сатылып, шалға еріксіз тиюі, қазақ әйелінің басындағы әділетсіздік, қорлық пен зорлық жырланады. Сол әділетсіздікке себеп болып отырған қоғам тәртібі, малға сатып жас қыз алуға құмар шалдар қылығы сыналады. Ақын, көбінесе, әйел мен еркектің теңсіздігін жас айырмашылықтарымен өлшейді. Малына сатып қыз алған шал «мезгілі өткен дәуренді қуалаған», «, «қурай» бейнелерінде суреттеліп, ол «кек балдырған» жасқа қарсы қойылады.

• Ақынның ой түйіні

Ақынның ой түйіні «Кімде-кім үлкен болса екі мүшел, мал беріп алғанменен қатын емес», «Екі көңіл арасы - жылшылық жер, оны қайтып қосады ол ант атқан» деген жолдардан танылады. Өлең тақырыбы қазақ өмірінің шындығынан алынса да, оған сол кезде Абай ден қойған орыстың демократтық реалистік әдебиетінің әсері болғаны байқалады. Өлеңнің идеясы мен шешімі мен оны талдаған «Қараңғылық патшалығындағы жарық сәуле» атты сын мақаласындағы ойларымен үндеседі. Абай да суға құлап елу арқылы қыздың әділетсіз қорлықтан құтылуын құптайды. Өлең өз заманы үшін зор жаңалық болып саналады. Қазақ әйелі басындағы теңсіздік күйді дәл осы үлгіде, осы идеяда, осындай көркемдік шешіммен А-ға дейін ешкім жазған емес. Өз ортасының кертартпа салттары мен әр қилы мінездерді өткір сынаған ақын қыздарды теңіне қоспай, малға сатып жасы үлкен адамдарға беруді тозған, күні өткен ғұрыптың кеселі деп біледі. Соның бүгінде орын алып отырғанына ызаланады. Сондықтан ол «Ортасында бұлардың махаббат жоқ, тұсап қойып қашырар бұқа ма екен?» деген дөрекі сөздерге де барады. Бір тамашасы - А. осы қылықты жалпы қазаққа, шал атаулыға таңбай, байлардан көреді. «Бай қартайса, малына берер шылбыр, Мал өмірді жаңғыртпас, құдай ұрғыр, Біреудің қызын алып, малға сатып, Баяғыны іздеген қандай құрғыр» -дейді. Қазақтың 11 буынды өлеңі үлгісімен жазылған.

• Жарық көрген жылы

Алғаш рет 1909 ж. С.-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Мүрсейіт қолжазбасында алғашқы 6-шумағы («Баяғыны іздеген қандай құрғырға» дейін) бір бөлек, кейінгі басталатын («Қатыным қалай демес ақсақал бай») 4-шумағы бір бөлек жазылған. Сонымен қатар елеңнің кейбір басылымдарында айырмашылықтар бар. 1933, 1939 жылғы басылымдарда 32-жол «Дастарқан мен қатынды мақтан еткен», 36-жол «Үнем болмас құйрықты бұлғақтатқан» болып берілген. Ал, бүл жолдар 1909 жылғы басылым мен Мүрсейіт қолжазбасында «Дастарқанның байлығын мақтан көрсең» және «Үнем болмас құйрықты бұлаңдатқан» делінген. Ал, 1977, 1986 жылғы басылымдарда 32-жол «Дастарқан мен қатынды мақтан көрсең» болып енген. Өлең ағылшын, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, татар, тәжік, ұйғыр тілдеріне аударылған. .

Өлең

Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында,

Хан да жанын қыяды қыз жолында.

Алтынкүміс кигені, қамқа, торғын,

Күтуші қыз келіншек жүр соңында.

Деген сөз: "Бұқа буға, азбан дуға",

Хан қарық боп түсіп жүр айғай шуға.

Етімді шал сыйпаған құрт жесін деп,

Жартастан қыз құлапты терең суға.

Сән салтанат жұбантпас жас жүректі,

Кім де болса тұрғысын көксемекті.

Мезгілі өткен дәуренді қуалаған,

Не қылсын бір қартайған өу сүйекті.

Кәрі, жас дәурені өзге тату емес,

Епке көнер ет жүрек сату емес.

Кімде кім үлкен болса екі мүшел,

Мал беріп алғанменен сатын емес.

Есерлер жас қатынды тұтады екен,

Жас қайғысын білдірмей жұтады екен.

Ортасында бұлардың махаббат жок,

Тұсап қойған қашырар бұқа ма екен?

Бай қартайса, малына берер шылбыр,

Мал өмірді жанғыртпас, құдай ұрғыр.

Біреудің қызын алып малға сатып,

Баяғыны іздеген қандай құрғыр?

Қатыным қалай демес ақсақал бай,

Сонымен дос боп жүрсің,япырым ай!

Қу қатынның майысса, мәз боласың,

Шайтанның шәкіртінің қылығын ай!

Қартаң бай, қатты сақ бол, тілге көнсең,

Мүйіз шығар қатынның тіліне ерсең.

Тіпті оңбассың, өзіңе өзің мәз боп,

Дастарқан мен қатынды мақтан көрсең.

Кінәсіз бәйбішемен болады араз,

Жастың көңілі жылымас, ол өзіне аз.

Біреуі көк балдырған, бірі қурай,

Бір жерге қосыла ма қыс пенен жаз?

Үнем болмас құйрықты бұлаңдатқан,

Сауырына шапақтап, сүіп жатқан.

Екі көңіл арасы жылшылық жер,

Оны қайтып қосады ол ант атқан?

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9
2. https://bilim-all.kz/olen/73-Bir-sulu-qyz-turypty-han-qolynda