Бесік — нәрестені бөлеуге арналған ағаш төсек. Бесікті Орталық Азия мен Кавказ, Үндістан, Қытай жерін мекендейтін халықтардың басым көпшілігі пайдаланады. Тек әр түрлі үлгіде жасалады. Бесік көшпелі өмір кешкен қазақ халқы арасына ертеден тараған. Қазақ бесікті қарағай, қайыңнан, көбіне талдан иіп жасайды. Мұндай бесік жеңіл, ықшам әрі берік, көшіп-қонуға ыңғайлы болады. Бесік баланың тазалығына өте қолайлы, өйткені арнайы орнатылатын түбек пен шүмек бала дәретін жайылдырмайды. Түбектің түбіне күл салып, жиі-жиі ауыстырып отырады. Шүмекті қойдың асық жілігінен жасайды, кейде айрықша аппақ болуы үшін сүтке қайнатып алады. Бесіктегі баланың аяғы, кеудесі қатты байланатындықтан, оның қан айналу жүйесіне керісінше әсер етеді. Сондықтан баланы бесіктен жиі босатып, қол-аяғын қозғап, арнайы жаттығулар жасайды. Бесікпен қоса құс төсек, жастық, жөргек, қолбау, тізебау, тізе жастық, даярланады. Бесіктің , (әлпеншек) деген екі түрі кездеседі. Қазақта бесік қасиетті, киелі құтты мүлік болып есептеледі.
Бесіктің жасау-жабдықтары
Жас нәрестені бесікке бөлеу үшін төмендегідей жасау-жабдықтар қажет.
Ши. Бесік шабақтарының үстіне төселетін шиден тоқылған төсеніш. Түбек бекітілген тұсында ойығы болады.
Жөргек. Жұқа, талдырып басылған киіз төсеніш. Осыны кейде қаузау деп те атайды (қаузау киіз).
Құс төсек. Жөргектің үстіне төселетін арасына құс жүні салынып қабылған жұмсақ төсеніш. Оның да түбек түсетін тұсында ойығы болады.
Жастық. Бесіктің енімен сәйкес келетін, арасына құс жүні толтырылған кішкене жастық.
Көрпе. Жай матадан әзірленген көрпені жаздыгүні, ал арасына мақта салып қабылған көрпені қыстыгүні қолданады.
Кепіл. Нәрестенің жамбас тұсына, тізесіне кепіл ретінде арнайы тігілген бірнеше кішкене жастықшалар қойылады. Ол жастықшалар түбек орналасқан ойықтың төңірегіне төселеді.
Тартпа бау. Тартпа бауларды кейде таңғыш деп те атай береді, олар құр тәрізді биязы жіптен тоқылады. Немесе екі-үш қабат матаны сырып, бауларды ызып әзірлейді. Тартпаның біреуі бөленген, құндақталған нәрестенің көкірек тұсынан, екіншісі тізенің үстінен түседі. Тартпа баудың ұштары бесіктің екі жағындағы сабау ағаштарға таңылады.
Түбек. Түбек қыштан, көннен, күйдірілген саз балшықтан немесе мыс, жез қаңылтырдан әзірленеді. Қыстыгүні сыртына киіз, қайыс немесе былғарыдан тігілген қап кигізіп қояды. Түбектің түбіне сәл күл сеуіп қолданады.
Шүмек. Шүмекті ағаштан да сүйектен де әзірлеуге болады. Ұл баланың шүмегін асықты жіліктің асық тұрған басынан ойық ойып әзірлейді. Екінші қарама-қарсы басын шорт кесіп тастап, қырларын егеп жұмырлап қояды. Қыз баланың шүмегін ескі, көп ұсталып майсіңді болған уықтың қарынан (иінінен) жасайды, ойығын ұлдікіне қарағанда сәл сопақтау етіп ойған жөн. Шүмек баланың денесіне баптау үшін қырларын тегістеп жылтыратып, зәрді сорып алмауы үшін майға қайнатып алған соң пайдалана беруге болады.
Жабу. Бесіктің көлеміне сай, жұқа матадан тігілген, кестеленген арнаулы жабуы болады. Ол бесікке бөленген жас нәрестені маса-шыбыннан, желден, шаң-тозаңнан, күн көзінен, суықтан қорғайды.
Бесіктің құрылысы
- Алдыңғы бас (бөген).
- Артқы бас (бөген).
- Белағаш (арқалық, арыс).
- Жақтау.
- Жорға (табан).
- Сабау.
- Тақтай.
- Түбек.
- Шабақ.
- Шүмек.
Бесікті кім дайындауы тиіс?
Бесік – киелі мүлік. Бесікпен сенің ұрпағың, әулетің өседі. Біздің қазақта бесік әкелу деген салт бар. Сәбилі болып жатқан қызының нәрестесіне бесік әкелу – қыз төркінінің, жас ананың анасының яғни нағашы әжесінің парызы. Қазірдің өзінде бесік әкеліп жатқан, тіпті болмағанда баланың арнайы төсегі (манеж), арбасы, үстелі дегендей, балаға қажет жабдықты әкеліп жатқан аналар баршылық. Бұл – бір жағынан, құда-жекжат арасындағы үлкен сыйластық. «Бие құлындамаса, ат болады, ағайын-туыс алысып-беріспесе, жат болады» дегендей, бұл – екі жаққа дәнекер ғана. Әйтпесе ешкім алғаннан – бай, бергеннен – кедей болмайды. Бесік әкелу құда-құдағи арасындағы көңіл сыйлау болса, екіншіден, жас босанған келіннің көңілі көтеріліп, сағынышы басылады әрі енесіне айта алмағанын анасымен бөліседі, көңілі өседі. Бесік әкелудің өзі керемет бір сән-салтанат десек те болады. Келіннің төркіні «іздеушісі, сұраушысы бар екен» дегізіп, бір топ болып келетін болған және де жай келмей, баланың бесік жабдығын түгелімен, түбек-шүмегіне дейін жасап әкелген. Бесіктің жабдықтарын барынша әдемілеп жасаған. Түбегі мен шүмегінен басқа, қолтық жастық, тізе жастық дегені болады және олар ешқашан сүреңсіз сұр түсті маталардан тігілмеген. Кішкентай көрпешелері де мүмкіндігінше ашық түсті маталардан тігіледі. Бесіктің басына үкі тағады. Өйткені бала әсемдікке, әдемілікке бесікте жатқан кезден бастап үйренуі керек, - дейді салт-дәстүрді насихаттап, дұрыс-бұрыстығын насихаттап жүрген Зәйнеп Ахметова.
Бесіктің сәбиге пайдасы
Біріншіден – қол-аяғын ербеңдетіп бос жатқан сәбидің ұйқысы тыныш болмайды. Ұйқысы қанбаған баланың зердесі толық жетілмейді. Екіншіден – баланың мазасыздығы ананың психологиясына әсер етеді. Бұндай жайсыздық сүт арқылы сәбиге беріледі. Сондықтан бесікке жатпаған бала болашақта сабырсыздау болады. Үшіншіден – сәбидің тұлабойы таза болып, тазалыққа бойы үйренеді. Денесіне дымқыл, сыз дарымайды. Құрғақ болады. Сырттан келетін кері энергия мен шаң-тозаңнан сақтайды. Төртіншіден – бесік белгілі бір ырғақпен ғана тербетілгендіктен баланың жүйкесі бір жүйе, тәртіпке түседі. Бесіншіден – бесіктегі балаға бесік жыры, ана әлдиі айтылады. Өнегемен, тәрбиемен, өрілген өлең жолдары сәбидің бойына көркем мінез, ұлттық қасиет, жомарттық пен жанашырлық сынды жақсы қасиеттерді дарытады.
Бесік қалай пайда болды?
Ұлттың ұясы, қазақы тәлім-тәрбиенің қайнар көзі, бабамыздан қалған киелі мүлік болып танылған бесіктің пайда болуы өте ертеде екен. Аңызға сүйенсек, ең алғашқы бесік Жетісу мен Алтайдың бойын мекен еткен Айдархан бидің кезінде пайда болған деседі. Айдархан бидің әкесі, төңірекке белгілі Мизам баба, қазақ даласына ағаш отырғызумен, орманды көбейтумен айналысса керек. Елге сыйлы Мизам баба 150 жыл өмір сүріпті. Өзі сүрген ғұмырында еккен көшет-талдардан үлкен бау-бақшалар өсіп шығыпты. Мизам бабаның о дүниеге сапар шеккенінен хабардар болған қытайлар, бақилық бабаның еңбегін көреалмаушылықпен өртеп жіберіпті. Сол уақытта Мизам бабаның баласы, Айдархан би, алыс ауылға сапар шегіп кеткен екен. Би түсінде әкесін көреді, лезде бір сұмдықтың болғанын сезген ол, үйге қарай аттың басын бұрады. Ауылға асығыс жетіп, ну орманның орнында шөл далаға айналған ауылын көріп қатты қапаланады… Бірақ жылдар өте береді… Айдархан би үйленіп, тұңғышы туылады. Бірақ туыла сап, сәби тоқтамай жылай береді. Оған шартарапқа аты шыққан емшілер де көмектесе алмайды. Күндердің күнінде тынымсыз жылайтын бала жылауын тоқтатады. Әкесі қуанып кетіп, жүгіріп үйге кірсе, оны ақ шапан киген бір қария өрттен аман қалған сынық бұтақтарға жатқызып, сәбиді тербетіп отырады. Айдархан би жақын келгенде, ақсақал ғайып болады. Оның орнында қалған ағаш бұтағымен Айдархан, қазіргі «бесік» деп айтылып жүрген бұйымды жасайды. Иә, бесікке бөленген баланың ұйқысы тыныш, төсегі жайлы болады. Бір ырғақпен тербелген бесік баланың денсаулығының мықты болуына, миының дамуына, қол-аяғының дұрыс жетілуіне, тіпті тәлім-тәрбиесі мен мінез-құлқына керемет әсер етеді. «Бесік баласы бек баласы» деп бекер айтылмаған. Бесік жас нәрестенің салмақты да ұстамды болып өсуіне ықпал етеді.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, II том
- Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
- “Дәстүр” ұлттық-этнографиялық журналы. № 3 (34) мамыр-маусым 2014 жыл.
- «Ұста Дәркембай атындағы қолөнер мұражайының» қолөнер ісі бойынша ғылыми қызметкері А.Аманғалиқызының "Бесік" мақаласынан үзінді.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Besik nәresteni boleuge arnalgan agash tosek Besikti Ortalyk Aziya men Kavkaz Үndistan Қytaj zherin mekendejtin halyktardyn basym kopshiligi pajdalanady Tek әr tүrli үlgide zhasalady Besik koshpeli omir keshken kazak halky arasyna erteden taragan Қazak besikti karagaj kajynnan kobine taldan iip zhasajdy Mundaj besik zhenil yksham әri berik koship konuga yngajly bolady Besik balanyn tazalygyna ote kolajly ojtkeni arnajy ornatylatyn tүbek pen shүmek bala dәretin zhajyldyrmajdy Tүbektin tүbine kүl salyp zhii zhii auystyryp otyrady Shүmekti kojdyn asyk zhiliginen zhasajdy kejde ajryksha appak boluy үshin sүtke kajnatyp alady Besiktegi balanyn ayagy keudesi katty bajlanatyndyktan onyn kan ajnalu zhүjesine kerisinshe әser etedi Sondyktan balany besikten zhii bosatyp kol ayagyn kozgap arnajy zhattygular zhasajdy Besikpen kosa kus tosek zhastyk zhorgek kolbau tizebau tize zhastyk dayarlanady Besiktin әlpenshek degen eki tүri kezdesedi Қazakta besik kasietti kieli kutty mүlik bolyp esepteledi Sol zhak suret Besik zhabuymen On zhak suret Besik tartpasymen Besiktin zhasau zhabdyktary Zhas nәresteni besikke boleu үshin tomendegidej zhasau zhabdyktar kazhet Shi Besik shabaktarynyn үstine toseletin shiden tokylgan tosenish Tүbek bekitilgen tusynda ojygy bolady Zhorgek Zhuka taldyryp basylgan kiiz tosenish Osyny kejde kauzau dep te atajdy kauzau kiiz Қus tosek Zhorgektin үstine toseletin arasyna kus zhүni salynyp kabylgan zhumsak tosenish Onyn da tүbek tүsetin tusynda ojygy bolady Zhastyk Besiktin enimen sәjkes keletin arasyna kus zhүni toltyrylgan kishkene zhastyk Korpe Zhaj matadan әzirlengen korpeni zhazdygүni al arasyna makta salyp kabylgan korpeni kystygүni koldanady Kepil Nәrestenin zhambas tusyna tizesine kepil retinde arnajy tigilgen birneshe kishkene zhastykshalar kojylady Ol zhastykshalar tүbek ornalaskan ojyktyn toniregine toseledi Tartpa bau Tartpa baulardy kejde tangysh dep te ataj beredi olar kur tәrizdi biyazy zhipten tokylady Nemese eki үsh kabat matany syryp baulardy yzyp әzirlejdi Tartpanyn bireui bolengen kundaktalgan nәrestenin kokirek tusynan ekinshisi tizenin үstinen tүsedi Tartpa baudyn ushtary besiktin eki zhagyndagy sabau agashtarga tanylady Tүbek Tүbek kyshtan konnen kүjdirilgen saz balshyktan nemese mys zhez kanyltyrdan әzirlenedi Қystygүni syrtyna kiiz kajys nemese bylgarydan tigilgen kap kigizip koyady Tүbektin tүbine sәl kүl seuip koldanady Shүmek Shүmekti agashtan da sүjekten de әzirleuge bolady Ұl balanyn shүmegin asykty zhiliktin asyk turgan basynan ojyk ojyp әzirlejdi Ekinshi karama karsy basyn short kesip tastap kyrlaryn egep zhumyrlap koyady Қyz balanyn shүmegin eski kop ustalyp majsindi bolgan uyktyn karynan iininen zhasajdy ojygyn uldikine karaganda sәl sopaktau etip ojgan zhon Shүmek balanyn denesine baptau үshin kyrlaryn tegistep zhyltyratyp zәrdi soryp almauy үshin majga kajnatyp algan son pajdalana beruge bolady Zhabu Besiktin kolemine saj zhuka matadan tigilgen kestelengen arnauly zhabuy bolady Ol besikke bolengen zhas nәresteni masa shybynnan zhelden shan tozannan kүn kozinen suyktan korgajdy Besiktin kurylysyAldyngy bas bogen Artky bas bogen Belagash arkalyk arys Zhaktau Zhorga taban Sabau Taktaj Tүbek Shabak Shүmek Besikti kim dajyndauy tiis Besik kieli mүlik Besikpen senin urpagyn әuletin osedi Bizdin kazakta besik әkelu degen salt bar Sәbili bolyp zhatkan kyzynyn nәrestesine besik әkelu kyz torkininin zhas ananyn anasynyn yagni nagashy әzhesinin paryzy Қazirdin ozinde besik әkelip zhatkan tipti bolmaganda balanyn arnajy tosegi manezh arbasy үsteli degendej balaga kazhet zhabdykty әkelip zhatkan analar barshylyk Bul bir zhagynan kuda zhekzhat arasyndagy үlken syjlastyk Bie kulyndamasa at bolady agajyn tuys alysyp berispese zhat bolady degendej bul eki zhakka dәneker gana Әjtpese eshkim algannan baj bergennen kedej bolmajdy Besik әkelu kuda kudagi arasyndagy konil syjlau bolsa ekinshiden zhas bosangan kelinnin konili koterilip sagynyshy basylady әri enesine ajta almaganyn anasymen bolisedi konili osedi Besik әkeludin ozi keremet bir sәn saltanat desek te bolady Kelinnin torkini izdeushisi suraushysy bar eken degizip bir top bolyp keletin bolgan zhәne de zhaj kelmej balanyn besik zhabdygyn tүgelimen tүbek shүmegine dejin zhasap әkelgen Besiktin zhabdyktaryn barynsha әdemilep zhasagan Tүbegi men shүmeginen baska koltyk zhastyk tize zhastyk degeni bolady zhәne olar eshkashan sүrensiz sur tүsti matalardan tigilmegen Kishkentaj korpesheleri de mүmkindiginshe ashyk tүsti matalardan tigiledi Besiktin basyna үki tagady Өjtkeni bala әsemdikke әdemilikke besikte zhatkan kezden bastap үjrenui kerek dejdi salt dәstүrdi nasihattap durys burystygyn nasihattap zhүrgen Zәjnep Ahmetova Besiktin sәbige pajdasyBirinshiden kol ayagyn erbendetip bos zhatkan sәbidin ujkysy tynysh bolmajdy Ұjkysy kanbagan balanyn zerdesi tolyk zhetilmejdi Ekinshiden balanyn mazasyzdygy ananyn psihologiyasyna әser etedi Bundaj zhajsyzdyk sүt arkyly sәbige beriledi Sondyktan besikke zhatpagan bala bolashakta sabyrsyzdau bolady Үshinshiden sәbidin tulabojy taza bolyp tazalykka bojy үjrenedi Denesine dymkyl syz darymajdy Қurgak bolady Syrttan keletin keri energiya men shan tozannan saktajdy Tortinshiden besik belgili bir yrgakpen gana terbetilgendikten balanyn zhүjkesi bir zhүje tәrtipke tүsedi Besinshiden besiktegi balaga besik zhyry ana әldii ajtylady Өnegemen tәrbiemen orilgen olen zholdary sәbidin bojyna korkem minez ulttyk kasiet zhomarttyk pen zhanashyrlyk syndy zhaksy kasietterdi darytady Besik kalaj pajda boldy Ұlttyn uyasy kazaky tәlim tәrbienin kajnar kozi babamyzdan kalgan kieli mүlik bolyp tanylgan besiktin pajda boluy ote ertede eken Anyzga sүjensek en algashky besik Zhetisu men Altajdyn bojyn meken etken Ajdarhan bidin kezinde pajda bolgan desedi Ajdarhan bidin әkesi tonirekke belgili Mizam baba kazak dalasyna agash otyrgyzumen ormandy kobejtumen ajnalyssa kerek Elge syjly Mizam baba 150 zhyl omir sүripti Өzi sүrgen gumyrynda ekken koshet taldardan үlken bau bakshalar osip shygypty Mizam babanyn o dүniege sapar shekkeninen habardar bolgan kytajlar bakilyk babanyn enbegin korealmaushylykpen ortep zhiberipti Sol uakytta Mizam babanyn balasy Ajdarhan bi alys auylga sapar shegip ketken eken Bi tүsinde әkesin koredi lezde bir sumdyktyn bolganyn sezgen ol үjge karaj attyn basyn burady Auylga asygys zhetip nu ormannyn ornynda shol dalaga ajnalgan auylyn korip katty kapalanady Birak zhyldar ote beredi Ajdarhan bi үjlenip tungyshy tuylady Birak tuyla sap sәbi toktamaj zhylaj beredi Ogan shartarapka aty shykkan emshiler de komektese almajdy Kүnderdin kүninde tynymsyz zhylajtyn bala zhylauyn toktatady Әkesi kuanyp ketip zhүgirip үjge kirse ony ak shapan kigen bir kariya ortten aman kalgan synyk butaktarga zhatkyzyp sәbidi terbetip otyrady Ajdarhan bi zhakyn kelgende aksakal gajyp bolady Onyn ornynda kalgan agash butagymen Ajdarhan kazirgi besik dep ajtylyp zhүrgen bujymdy zhasajdy Iә besikke bolengen balanyn ujkysy tynysh tosegi zhajly bolady Bir yrgakpen terbelgen besik balanyn densaulygynyn mykty boluyna miynyn damuyna kol ayagynyn durys zhetiluine tipti tәlim tәrbiesi men minez kulkyna keremet әser etedi Besik balasy bek balasy dep beker ajtylmagan Besik zhas nәrestenin salmakty da ustamdy bolyp osuine ykpal etedi Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 zhyl ISBN 5 89800 123 9 II tom Қazak mәdenieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2005 ISBN 9965 26 095 8 Dәstүr ulttyk etnografiyalyk zhurnaly 3 34 mamyr mausym 2014 zhyl Ұsta Dәrkembaj atyndagy koloner murazhajynyn koloner isi bojynsha gylymi kyzmetkeri A Amangalikyzynyn Besik makalasynan үzindi Osy makala kazak mәdenieti turaly bastama bolyp tabylady Buny tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektesuinizdi surajmyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz