Анықтама

Бедер- көрінісі, мөлшері, пайда болуы, жасы және даму тарихы жағынан әр түрлі жер беті пішіндерінің жиынтығы. Қыраттарды түзетін оң пішіндерді және ойпандардан тұратын теріс пішіндерді құрайды. Масштабына карай мынадай топтарға бөледі: планеталық (материктер мен ), мегапішіндер (таулы жүйелер, жазық өңірлер), макропішіндер (тау жоталары, тауаралық ойпаңдар), мезопішіндер (төбелер, , сайлар), микропішіндер (эрозиялық жырмалар, карст шұңқырлары), нанопішіндер (шалғындық томарлар, кеміргіштердің індері, жел иірімдері). Жер бетінде эндогендік және бірге әсер етуі нәтижесінде қалыптасады. Эндогендік процестердің (тектоникалық, жанартаулық және тағы да басқалары) жетекші рөлінің басым болуына сәйкес көбінесе ірі бедер пішіндері — заңғар тау жоталары, тауаралық жазықтар, мұхит қазаншұңқырлары (морфоқұрылымдар) қалыптасады. Олардың қалыптасуы сыртқы ғарыштық күштермен, яғни Жердің айналуымен, Күннің және Айдың тарту күштерімен және тағы да басқалары байланысты болады. энергиясына байланысты экзогендік процестер (, , жел және мұздықтар әрекеті) жер бетінде кішірек пішіндерді (морфомүсіндерді) құрады. Қандай да бір басым болуына байланысты флювийлік, мұздықтық, тоңдық, эолдык, карстык және тағы да басқалары түрлерін ажыратады. Бедердің мынадай түрлері бар: альпілік, жанартаулық, биіктаулы, қазынды, денудациялық, карстық, мореналық, аласа таулы, көмілген, су асты, мүсіндік, төрткіл, құрылымдық, сатылы, контрастық.
Бедер ассиметриясы
Элементтерінің құламалығы мен созылуы әр түрлі бедердің кейбір пішіндеріне (мысалы, тау жоталарының қарама-қарсы беткейлеріне, куэсталарға, өзен аңғарларына) тән құбылыс. Бедер ассиметриясы Жер айналуының ауытқыту әсеріне тектониканың, литологияның, ылғалдықтың ерекшеліктеріне, эрозия әрекетінің ұзақтығына және тағы да басқалары себептерге байланысты түзілуі мүмкін.
Бедер карталары
Жердің құрлығы мен теңіз түбінің бедерін немесе басқа аспан денелерінің бетін бейнелейтін карталар. Бедер карталарын гипсөметрлік, батиметрлік, геоморфологиялық, морфөметрлік, физиографиялық карталар, сондай-ақ бедердің бұзылу карталары және жер бетін эрозиядан, дефляциядан және тағы да басқалары қолайсыз табиғи және техногендік факторлардан қорғау жөніндегі шаралар карталары деп бөледі.
Бедер класстары
бір-бірінен даму энергиясының көздерімен, пішіндері жасының ұзақтығымен және мөлшерімен ерекшеленетін бедердің негізгі санаттары. Пайда болуы жағынан ғарыштық, планеталык, эндогендік, экзогендік және эндолитогендік деп бөлінеді.
Бедер пішіндері
жер бетінің ойлы-қырлы, яғни оң және теріс бедер кескіндері. Өлшемі (мегабедер, макробедер, мезобедер, микробедер, нанобедер); пайда болуы (тектоникалық, жанартаулық, сулық-эрозиялық, мұздықтық, карстық, эолдық және тағы да басқалары, сонымен катар әр түрлі процестермен түзілген полигенетикалық бедер пішіндері) және басқа белгілері бойынша ажыратылады. Бедер пішіндері, әдетте, өзара үйлесіп, Жердің бедер жиынтығын құрайтын бедердің типтеріне жіктеледі.
Бедер пішіндерінің конвергенциясы
әр түрлі жолмен пайда болған бедер пішіндерінің сырттай, көбінесе уақытша ұқсастығы (мысалы, жанартаулық және лайлық конустардың, жанартау мен метеорит кратерлерінің сырттай ұқсастықтары).
Бедер санаттары
1) геоморфологиялық құбылыстардың таксондық жіктелуінің бірлігі;
2) пайда болуы мен морфологиялық ерекшеліктері бойынша бірігетін бедердің пішіні.
Бедер типтері
пайда болуы, даму жағдайы біртекті (генетикалык бедер типі), сырт көрінісі мен құрылысы (морфологиялық бедер типі) ұқсас бедер пішіндерінің үйлесімі. Мысалы, куэсталы, адырлы, жыралы-сайлы бедер типтері.
Бедер түзуші қозғалыстар
жер қабығы массасының немесе беткі борпылдақ тау жыныстарының жер бедері пішіндерінің түзілуіне және қайта құрылуына апарып соғатын қозғалыстары. Бедер түзуші қозғалыстарды тектоникалық (эндогендік), экзогендік және антропогендік деп бөледі.
Бедер элементтері
1) бедер қаңқасын құратын, әр түрлі генезисті бедер пішіндерін шектейтін жеке жазықтықтар, сызықтар және нүктелер (мысалы, жеке беткейлер, террасаның сыртқы жапсар сызығы, шыңдар); 2) қандай да бір аумақтың бедерін құрайтын (тау жұрнақтары, карст шұңқырлары) және оларды үйлестіретін (төбешікті құм массивтері, зандр аландары) әр түрлі өлшемді және генезисті литосфера бетінің пішіндері.
Бедердің аккумуляциялық пішіндері
теңіз, өзен, көл, мұздық, эол және тағы да басқалары шөгінділері мен жанартау атқылауы (күлі, лавасы және тағы да басқалары) өнімдерінің жиналуынан, сондай-ақ адамның шаруашылық қарекетінің салдарынан пайда болған жер бетінің бедер пішіндері. Бедердің аккумуляциялық пішіндерінің жер беткі (арнамаңы белестер, друмлиндер, камдар, морена жалдары, шағылдар және тағы да басқалары) және су асты (теңіз жазығы, су асты жағалық белестер және тағы да басқалары) пішіндері кездеседі. Бедердің кептеген пішіндері аралас та болады (мысалы, ).
Бедердің аласара дамуы
тектоникалық көтерілімдерден басым жағдайда бедердің дамуы. Бедердің аласара дамуына абсолют және салыстырмалы биіктіктердің азаюы, беткейлердің тегістелуі және пенеплендердің түзілуі тән. Бедердің өрлей дамуына қарама-қарсы болады.
Дереккөздер
- Қазақ тілі термињдерініњ салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
![]() | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Anyktamabederli zherler maketi Beder korinisi molsheri pajda boluy zhasy zhәne damu tarihy zhagynan әr tүrli zher beti pishinderinin zhiyntygy Қyrattardy tүzetin on pishinderdi zhәne ojpandardan turatyn teris pishinderdi kurajdy Masshtabyna karaj mynadaj toptarga boledi planetalyk materikter men megapishinder tauly zhүjeler zhazyk onirler makropishinder tau zhotalary tauaralyk ojpandar mezopishinder tobeler sajlar mikropishinder eroziyalyk zhyrmalar karst shunkyrlary nanopishinder shalgyndyk tomarlar kemirgishterdin inderi zhel iirimderi Zher betinde endogendik zhәne birge әser etui nәtizhesinde kalyptasady Endogendik procesterdin tektonikalyk zhanartaulyk zhәne tagy da baskalary zhetekshi rolinin basym boluyna sәjkes kobinese iri beder pishinderi zangar tau zhotalary tauaralyk zhazyktar muhit kazanshunkyrlary morfokurylymdar kalyptasady Olardyn kalyptasuy syrtky garyshtyk kүshtermen yagni Zherdin ajnaluymen Kүnnin zhәne Ajdyn tartu kүshterimen zhәne tagy da baskalary bajlanysty bolady energiyasyna bajlanysty ekzogendik procester zhel zhәne muzdyktar әreketi zher betinde kishirek pishinderdi morfomүsinderdi kurady Қandaj da bir basym boluyna bajlanysty flyuvijlik muzdyktyk tondyk eoldyk karstyk zhәne tagy da baskalary tүrlerin azhyratady Bederdin mynadaj tүrleri bar alpilik zhanartaulyk biiktauly kazyndy denudaciyalyk karstyk morenalyk alasa tauly komilgen su asty mүsindik tortkil kurylymdyk satyly kontrastyk Beder assimetriyasyElementterinin kulamalygy men sozyluy әr tүrli bederdin kejbir pishinderine mysaly tau zhotalarynyn karama karsy betkejlerine kuestalarga ozen angarlaryna tәn kubylys Beder assimetriyasy Zher ajnaluynyn auytkytu әserine tektonikanyn litologiyanyn ylgaldyktyn erekshelikterine eroziya әreketinin uzaktygyna zhәne tagy da baskalary sebepterge bajlanysty tүzilui mүmkin Beder kartalaryZherdin kurlygy men teniz tүbinin bederin nemese baska aspan denelerinin betin bejnelejtin kartalar Beder kartalaryn gipsometrlik batimetrlik geomorfologiyalyk morfometrlik fiziografiyalyk kartalar sondaj ak bederdin buzylu kartalary zhәne zher betin eroziyadan deflyaciyadan zhәne tagy da baskalary kolajsyz tabigi zhәne tehnogendik faktorlardan korgau zhonindegi sharalar kartalary dep boledi Beder klasstarybir birinen damu energiyasynyn kozderimen pishinderi zhasynyn uzaktygymen zhәne molsherimen erekshelenetin bederdin negizgi sanattary Pajda boluy zhagynan garyshtyk planetalyk endogendik ekzogendik zhәne endolitogendik dep bolinedi Beder pishinderizher betinin ojly kyrly yagni on zhәne teris beder keskinderi Өlshemi megabeder makrobeder mezobeder mikrobeder nanobeder pajda boluy tektonikalyk zhanartaulyk sulyk eroziyalyk muzdyktyk karstyk eoldyk zhәne tagy da baskalary sonymen katar әr tүrli procestermen tүzilgen poligenetikalyk beder pishinderi zhәne baska belgileri bojynsha azhyratylady Beder pishinderi әdette ozara үjlesip Zherdin beder zhiyntygyn kurajtyn bederdin tipterine zhikteledi Beder pishinderinin konvergenciyasyәr tүrli zholmen pajda bolgan beder pishinderinin syrttaj kobinese uakytsha uksastygy mysaly zhanartaulyk zhәne lajlyk konustardyn zhanartau men meteorit kraterlerinin syrttaj uksastyktary Beder sanattary1 geomorfologiyalyk kubylystardyn taksondyk zhikteluinin birligi 2 pajda boluy men morfologiyalyk erekshelikteri bojynsha birigetin bederdin pishini Beder tipteripajda boluy damu zhagdajy birtekti genetikalyk beder tipi syrt korinisi men kurylysy morfologiyalyk beder tipi uksas beder pishinderinin үjlesimi Mysaly kuestaly adyrly zhyraly sajly beder tipteri Beder tүzushi kozgalystarzher kabygy massasynyn nemese betki borpyldak tau zhynystarynyn zher bederi pishinderinin tүziluine zhәne kajta kuryluyna aparyp sogatyn kozgalystary Beder tүzushi kozgalystardy tektonikalyk endogendik ekzogendik zhәne antropogendik dep boledi Beder elementteri1 beder kankasyn kuratyn әr tүrli genezisti beder pishinderin shektejtin zheke zhazyktyktar syzyktar zhәne nүkteler mysaly zheke betkejler terrasanyn syrtky zhapsar syzygy shyndar 2 kandaj da bir aumaktyn bederin kurajtyn tau zhurnaktary karst shunkyrlary zhәne olardy үjlestiretin tobeshikti kum massivteri zandr alandary әr tүrli olshemdi zhәne genezisti litosfera betinin pishinderi Bederdin akkumulyaciyalyk pishinderiteniz ozen kol muzdyk eol zhәne tagy da baskalary shogindileri men zhanartau atkylauy kүli lavasy zhәne tagy da baskalary onimderinin zhinaluynan sondaj ak adamnyn sharuashylyk kareketinin saldarynan pajda bolgan zher betinin beder pishinderi Bederdin akkumulyaciyalyk pishinderinin zher betki arnamany belester drumlinder kamdar morena zhaldary shagyldar zhәne tagy da baskalary zhәne su asty teniz zhazygy su asty zhagalyk belester zhәne tagy da baskalary pishinderi kezdesedi Bederdin keptegen pishinderi aralas ta bolady mysaly Bederdin alasara damuytektonikalyk koterilimderden basym zhagdajda bederdin damuy Bederdin alasara damuyna absolyut zhәne salystyrmaly biiktikterdin azayuy betkejlerdin tegistelui zhәne peneplenderdin tүzilui tәn Bederdin orlej damuyna karama karsy bolady DerekkozderҚazak tili termiњderiniњ salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 264 bet ISBN 9965 36 367 6Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Relef Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet