Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Банкноттар (Банк билеттері) — ұлттық банктар шығаратын, айналым мен төлем құралы ретінде металл ақшаның орнына жүретін қағаз ақша. Ұлттық банктің мерзімсіз борыштық міндеттемелері болып табылады. Банкноттар орталық эмиссиялық банкілер айналымға шығаратын ақшаның белгісі, қазір қағаз ақшаның негізгі түрі, банк билеттері экономиканың қажетіне орай шығарылады және алтынмен, қымбат металдармен, мемлекетгік банкінің басқа да активтерімен, сондай-ақ мемлекетке жататын және белгіленген бағалар бойынша сатылатын тау арлар массасымен қамтамасыз етілген. Банк билеттері мемлекет экономикасын несиелеу мақсатында және алтын — валюта резерві өсімімен қайтарып алу үшін шығарылады.
Банк билеттері тауар — ақша қатынастары мен төлем айналымының дамуына байланысты Қытайда пайда болды. Орта ғасырда ақша айырбасын жасаушылар мен алтын ісінің шеберлері өздерінде сақталған ақша қаражаттары бойынша қолхаттар бере бастады. Өсімқорлар мен айырбасшылардың банкирге айналуына орай мұндай міндеттеме қағаздар банкнотқа, яғни қайтарылуы алтынмен не күміс монеталармен қамтамасыз етілетін міндеттемелер формасына ие болды.
Алғашқы кезде Банк билеттерін кез келген банк шығара берді. Банк билеттерінің айналыста толып кетуі, олардың жеткілікті түрде өтелмеуі және жекелеген банкирлердің жиі-жиі банкротқа ұшырауы Банк билеттерінің толық не ішінара құнсыздануына әкеліп соқты. Ол өндірістің дамуын тежеді. Бұл жағдай ақша айналымын мемл. реттеу қажеттігін талап етті. Эмиссиясын мемлекет тәртіптеп отыратын Банк билеттері алғашқы рет Ағылшын банкі мекемесінің жанынан 1694 жылы шығарылды. Олар заңдастырылған төлем қаржысы күшіне ие болып, 1833 жылы ұлттық ақшаға айналды. Дәл осылай Банк билеттері Францияда 1800—1803 жылдары, Германияда 1846 жылы, Голландияда 1814—1830 жылы бүкіл ұлттық ақша белгісіне айналды. Бірақ 19 ғасырдың 2-жартысына дейін банкнот айналысы баяу дамыды. 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында Банк билеттерін шығаруды бір ізге түсіру ұлттық банктердің негізгі ісіне айналып, өндірістің талабына сай Банк билеттерінің эмиссиясын реттеу жүйесі қалыптасты. Банк билеттері көтерме сауда айналымы саласында пайдалынылып қоймай, жалақыны төлеген кезде төлем қаржысы ретінде қолданыла бастады. Егер Банк билеттері вексельдерді есепке алу мақсатымен айналыстың қажетінен көп шығарылса, оның артығы банкіге қайтарылып, алтынға айырбасталуға тиіс болды.
Банкноттық айналымның екі түрі бар: банкноттың алтынға айырбасталу және айырбасталмау жүйесі. Алғашқысына алтын стандартының үш формасы тән: алтын монеталық, алтын құймалық және алтын девизі. Бұлардың әрқайсысы банкноттың алтын монетаға, құймаға және девизге айырбасталуын қарастырады. Қазіргі кезде барлық елдерде ішкі ақша айналымында алтынға айырбасталмайтын банкнот жұмыс істейді. Ақша-кредит жүйесінің дамуы барысында банкнот пен қағаз ақша арасындағы өзгешеліктер тұрақты түрде ықпалға ұшырап келді. Бірте-бірте банкнот қағаз ақшаға жақындады. Біріншіден, орталық эмиссиялық банктер мемлекеттендірілді, бұл банкнот пен қағаз ақша айырмашылығын жойды. Екіншіден, қазіргі банкноттың алтынмен қамтамасыз етілуі жойылды. Өйткені оның негізінде тек тауар емес, өндіріс процесінен тыс туындайтын мемл. міндеттемелер жатыр. Үшіншіден, алтын стандартын тоқтатуға байланысты банкнот пен қағаз ақша арасындағы өзгешелігі жойылды. Банк билеттерін заңдастырылған төлем қаржысына айналдыру қажет боған жағдайда мемлекетке Банк билеттері эмиссиясын өз шығындарын өтеу үшін пайдалануға мүмкіндік берді. Эмиссиялық банкілерге мемл. заемның облигациясымен қамтамасыз етілген банк билеттерін шығаруға рұқсат беріп, банк билеттерін алтынға айырбастау міндетінен босатылды. Осы арқылы банк билеттері іс жүзінде мәжбүрлі курсы бар мемл. қағаз ақшаларға айналды. Бұл әдетте, соғыс кездерінде, әсіресе, I және II дүниежүзілік соғыстан кейін банкнот айналысы қалпына келтірілгенімен, алтынмен өтелмеген банкнот эмиссиясының мөлшері едәуір көбейді және банк билеттері алтын шақаға айырбасталмай, кесек алтынға не болмаса алтынға айырбасталатын шет ел валютасына айырбасталады.
Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың (1929—1933) басталуымен барлық шет елдерде банк билеттерін алтынға айырбастау тоқтатылды. ІІ дүниежүзілік соғыстан кейін тек бірсыпыра мемлекеттерде (Бельгияда, Голландияда, , Оңтүстік Африка Республикаларында) банк билеттерін алтынмен міндетті түрде қамтамасыз ету мөлшерін белгілейтін заңдар күшінде қалды. Шет елдердің көпшілігінде Банк билеттерін алтынмен қамтамасыз ету нормасы мүлдем белгіленбеген немесе формальдық маңызы бар. АҚШ-та 1945 жылы заң бойынша Банк билеттерін алтынмен қамтамасыз ету нормасы 25% болып белгіленген, эмиссияның қалған бөлігі мемл. бағалы қағаздармен, ал, аз ғана бөлігі вексельдермен қамтамасыз етілді. 1968 жылы валюта дағдарысы мен доллардың құнсыздану қаупіне байланысты АҚШ-та Банк билеттерін алтынмен қамтамасыз ету толығымен жойылды. Алайда банкнот алтын белгісі бола алмаса да, кредит белгісі болып қалып отыр. ҚР-нда 1993 жылы айналысқа жіберілген теңге Ұлттық банкінің міндеттемесі болғандықтан бір мезгілде қағаз және кредит ақшасы болып табылады.
Банк билеттері АҚШ-та 5, 10, 20, 50 және 100 долларлық банкноттар, Британия Корольдігінде — 1, 5, 10 және 20 ф. ст., Францияда — 10, 50, 100 және 500 франк, Қазақстанда 1, 2, 3, 5, 10, 20, 50, 100, 200, 500, 1000, 2000 теңге көлемінде шығарылған ( Ақша). Бұл Банк билеттерінің шығарылған эмиссиясы Ұлттық банктің алтын-валюта қорымен толық кепілдендірілген.
Дереккөздер
- Банк терминдері мен ұғымдарының қазақша-орысша сөздігі. / Ғ. Сейіткасымов, Б. Бейсенғалиев, Ж. Бекболатұлы — Алматы: Экономика, 2006. ISBN 9965-783-20-9
- Қазақ Энциклопедиясы
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Banknottar Bank biletteri ulttyk banktar shygaratyn ajnalym men tolem kuraly retinde metall akshanyn ornyna zhүretin kagaz aksha Ұlttyk banktin merzimsiz boryshtyk mindettemeleri bolyp tabylady Banknottar ortalyk emissiyalyk bankiler ajnalymga shygaratyn akshanyn belgisi kazir kagaz akshanyn negizgi tүri bank biletteri ekonomikanyn kazhetine oraj shygarylady zhәne altynmen kymbat metaldarmen memleketgik bankinin baska da aktivterimen sondaj ak memleketke zhatatyn zhәne belgilengen bagalar bojynsha satylatyn tau arlar massasymen kamtamasyz etilgen Bank biletteri memleket ekonomikasyn nesieleu maksatynda zhәne altyn valyuta rezervi osimimen kajtaryp alu үshin shygarylady AҚSh bank bileti Bank biletteri tauar aksha katynastary men tolem ajnalymynyn damuyna bajlanysty Қytajda pajda boldy Orta gasyrda aksha ajyrbasyn zhasaushylar men altyn isinin sheberleri ozderinde saktalgan aksha karazhattary bojynsha kolhattar bere bastady Өsimkorlar men ajyrbasshylardyn bankirge ajnaluyna oraj mundaj mindetteme kagazdar banknotka yagni kajtaryluy altynmen ne kүmis monetalarmen kamtamasyz etiletin mindettemeler formasyna ie boldy Algashky kezde Bank biletterin kez kelgen bank shygara berdi Bank biletterinin ajnalysta tolyp ketui olardyn zhetkilikti tүrde otelmeui zhәne zhekelegen bankirlerdin zhii zhii bankrotka ushyrauy Bank biletterinin tolyk ne ishinara kunsyzdanuyna әkelip sokty Ol ondiristin damuyn tezhedi Bul zhagdaj aksha ajnalymyn meml retteu kazhettigin talap etti Emissiyasyn memleket tәrtiptep otyratyn Bank biletteri algashky ret Agylshyn banki mekemesinin zhanynan 1694 zhyly shygaryldy Olar zandastyrylgan tolem karzhysy kүshine ie bolyp 1833 zhyly ulttyk akshaga ajnaldy Dәl osylaj Bank biletteri Franciyada 1800 1803 zhyldary Germaniyada 1846 zhyly Gollandiyada 1814 1830 zhyly bүkil ulttyk aksha belgisine ajnaldy Birak 19 gasyrdyn 2 zhartysyna dejin banknot ajnalysy bayau damydy 19 gasyrdyn sony men 20 gasyrdyn basynda Bank biletterin shygarudy bir izge tүsiru ulttyk bankterdin negizgi isine ajnalyp ondiristin talabyna sajBank biletterinin emissiyasyn retteu zhүjesi kalyptasty Bank biletteri koterme sauda ajnalymy salasynda pajdalynylyp kojmaj zhalakyny tolegen kezde tolem karzhysy retinde koldanyla bastady Eger Bank biletteri vekselderdi esepke alu maksatymen ajnalystyn kazhetinen kop shygarylsa onyn artygy bankige kajtarylyp altynga ajyrbastaluga tiis boldy 1993 zhyly basylgan 5 tengelik kupyura Surette Қurmangazy Banknottyk ajnalymnyn eki tүri bar banknottyn altynga ajyrbastalu zhәne ajyrbastalmau zhүjesi Algashkysyna altyn standartynyn үsh formasy tәn altyn monetalyk altyn kujmalyk zhәne altyn devizi Bulardyn әrkajsysy banknottyn altyn monetaga kujmaga zhәne devizge ajyrbastaluyn karastyrady Қazirgi kezde barlyk elderde ishki aksha ajnalymynda altynga ajyrbastalmajtyn banknot zhumys istejdi Aksha kredit zhүjesinin damuy barysynda banknot pen kagaz aksha arasyndagy ozgeshelikter turakty tүrde ykpalga ushyrap keldi Birte birte banknot kagaz akshaga zhakyndady Birinshiden ortalyk emissiyalyk bankter memlekettendirildi bul banknot pen kagaz aksha ajyrmashylygyn zhojdy Ekinshiden kazirgi banknottyn altynmen kamtamasyz etilui zhojyldy Өjtkeni onyn negizinde tek tauar emes ondiris procesinen tys tuyndajtyn meml mindettemeler zhatyr Үshinshiden altyn standartyn toktatuga bajlanysty banknot pen kagaz aksha arasyndagy ozgesheligi zhojyldy Bank biletterin zandastyrylgan tolem karzhysyna ajnaldyru kazhet bogan zhagdajda memleketke Bank biletteri emissiyasyn oz shygyndaryn oteu үshin pajdalanuga mүmkindik berdi Emissiyalyk bankilerge meml zaemnyn obligaciyasymen kamtamasyz etilgen bank biletterin shygaruga ruksat berip bank biletterin altynga ajyrbastau mindetinen bosatyldy Osy arkyly bank biletteri is zhүzinde mәzhbүrli kursy bar meml kagaz akshalarga ajnaldy Bul әdette sogys kezderinde әsirese I zhәne II dүniezhүzilik sogystan kejin banknot ajnalysy kalpyna keltirilgenimen altynmen otelmegen banknot emissiyasynyn molsheri edәuir kobejdi zhәne bank biletteri altyn shakaga ajyrbastalmaj kesek altynga ne bolmasa altynga ajyrbastalatyn shet el valyutasyna ajyrbastalady Dүniezhүzilik ekonomikalyk dagdarystyn 1929 1933 bastaluymen barlyk shet elderde bank biletterin altynga ajyrbastau toktatyldy II dүniezhүzilik sogystan kejin tek birsypyra memleketterde Belgiyada Gollandiyada Ontүstik Afrika Respublikalarynda bank biletterin altynmen mindetti tүrde kamtamasyz etu molsherin belgilejtin zandar kүshinde kaldy Shet elderdin kopshiliginde Bank biletterin altynmen kamtamasyz etu normasy mүldem belgilenbegen nemese formaldyk manyzy bar AҚSh ta 1945 zhyly zan bojynsha Bank biletterin altynmen kamtamasyz etu normasy 25 bolyp belgilengen emissiyanyn kalgan boligi meml bagaly kagazdarmen al az gana boligi vekseldermen kamtamasyz etildi 1968 zhyly valyuta dagdarysy men dollardyn kunsyzdanu kaupine bajlanysty AҚSh ta Bank biletterin altynmen kamtamasyz etu tolygymen zhojyldy Alajda banknot altyn belgisi bola almasa da kredit belgisi bolyp kalyp otyr ҚR nda 1993 zhyly ajnalyska zhiberilgen tenge Ұlttyk bankinin mindettemesi bolgandyktan bir mezgilde kagaz zhәne kredit akshasy bolyp tabylady Bank biletteri AҚSh ta 5 10 20 50 zhәne 100 dollarlyk banknottar Britaniya Koroldiginde 1 5 10 zhәne 20 f st Franciyada 10 50 100 zhәne 500 frank Қazakstanda 1 2 3 5 10 20 50 100 200 500 1000 2000 tenge koleminde shygarylgan Aksha Bul Bank biletterinin shygarylgan emissiyasy Ұlttyk banktin altyn valyuta korymen tolyk kepildendirilgen DerekkozderBank terminderi men ugymdarynyn kazaksha oryssha sozdigi Ғ Sejitkasymov B Bejsengaliev Zh Bekbolatuly Almaty Ekonomika 2006 ISBN 9965 783 20 9 Қazak Enciklopediyasy Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet