Атырау облысының жер бедері

Атырау облысы жер бедерінің басты ерекшелігі — оның ойпатты жазық болып келуінде: геоморфологиялык тұрғыдан жер бетінін биіктігі барлық аудандарда теңізге қарай көлбеулене кеми түседі, яғни Каспий маңының депрессиясы жақсы айқындалады, соның салдарынан көпшілік жерінің абсолюттік биіктігі теңіз деңгейінен төмен жатыр. Облыс жері түгелімен Каспий маңы ойпатының құрамына енеді және аздап Жем үстіртінің батыс шетін алып жатыр. Бұл екі геоморфологиялык кұрылым Орыс платформасының күрделі әрі әр текті алқабы болып табылатын терең тектоникалық ойыс — Каспий маңы синеклизасының үстінде орналасқан. Синеклиза екінші кезектегі бірқатар тектоникалык кұрылыммен күшейе түскен. Кристалдык жыныстар мұнда 20—30 км-лік аса тереңде, палеозой мен мезокайназой шөгінділерінің астында жатыр.

Индер көлі маңындағы жер бедері

Қиғаш бойындағы жер бедері

Каспий маңы ойпаты-теңіз түбінен босаған алғашқы аккумуляциялық жазық. Орографиялық жағынан жайпақ, теңізге қарай көлбеу жатқан орасан зор ойпат. Атырау облысының солтүстік шетінің абсолюттік биіктігі нөлдік горизонталь сызығына (деңгейіне) сай келеді. Ал оңтүстік шетінде Каспий теңізінің жағалауы мұхит деңгейінен 27 м төмен жатыр. Облыс рельефінің көтеріңкі жері шығысында-Жем үстірті. Бұл морфокұрылым жаңа тектоникалық қозғалыстың инверсиялық көтерілімінен пайда болды; үстірттің-биік жері облыс жерінен тысқары жатыр. Облыстың ең биік жері-қиыр оңтүстік-шығыстағы Үстірт (солтүстік-батысындағы Желтау, 221 м). Осылайша облыс рельефі шығыстан батысқа қарай да көлбеу келеді. Каспий маңы ойпатының казіргі рельефінің антропоген дәуірінде бірнеше рет болған теңіз трансгрессияларымен (Баку, Хазар, Төменгі Хвалын, Жоғарғы Хвалын немесе Жаңакаспий) байланысты. Соңғы теңіз трансгрессиясы алдыңғысының жасап кеткен рельефін қайта тегістеп толтырып отырған. Каспий теңізінің деңгейі ең жоғары көтерілген Төменгі Хвалын трансгрессиясы кезінде қазіргісінен 80 м биік, ал мұхит деңгейінен 50 м биікке жетті. Бүкіл Атырау және Батыс Қазақстан облыстары жерін су басты. Теңіз суы шегінген кезде біртіндеп емес, арасында тоқтап, кідіріп отырған. Соның нәтижесінде жақсы ажыратылатын сатылы геоморфологиялық деңгейлер қалдырған. Соның бірі Төменгі және Жоғарғы Хвалын трансгрессиялары арасындағы шекара шамамен нөлдік горизонталды бойлап өтеді. Солтүстігі қызыл коңыр саздан және саздан тұрады, ал оңтүстігі Жоғарғы Хвалын жасындағы кұм мен құмайт түрінде көрінеді. Сонымен қатар теңіз шегінген кезде эрозиялық әрекеттер қарқынды өтеді, өзен аңғарлары оңтүстікке қарай ұзарып созылып, теңіз жағалауларында желпуіш тәрізді дельталар (атыраулар) жасап жылжып отырған. Үлкен атырау Жайық өзенінің сағасында Бақсай-Новобогат аралығында байқалады. Ол солтүстіктен оңтүстікке (теңізге дейін) 150км-ге созылған,табанының ені 80- 100 км. Бірінің үстіне бірі түзілген, екінші қатардағы, төрт үшбұрышты шағын атыраулардан тұрады. Олардың әрқайсысы Каспий теңізінің трансгрессиясы мен шегінуінің тарихына байланысты түзілген. Жайық атырауының биік жері солтүстікте, абс. биіктігі 5 м, табанының биіктігі 27 м-де жатыр. Мұндай аллювийлі атыраулық жазықтар Ойыл, Сағыз, Қайнар және Жем өзендерінің төменгі ағыстарында да кезігеді. Ойыл өзенінің сағасында бір ескі және бір жаңа екі атырабы бар. Жем үстіртінен басталар жерінде Ойылдың ескі атырауының биік нүктесі шығыста 40—50 м де, төменгі құяр құмды етегінде жазық; ал жаңа саздақты- құмайтты атыраудың биіктігі солтүстікте 5 м, ал оңтүстік етегінде 10—15 м. Сағыз, Қайнар және Жем өзендерінің төменгі ағыстарында бір-бірімен қосылған тұйық дельталы жазық бар. Жем үстіртінен басталар жерінде атырабы үш бұрышты төбесінің биіктігі 50 м де, ал теңіз маңы жазығына тірелер етегінде — 20 м. Бұл өзендер құяр жерінде жерге сіңіп кетіп, көлтабандар, сорлар, ұсақ тұйық су айдындары пайда болады.

Каспий маңы ойпатында ерекше құрылымдар-тұз тектоникасына тән тұз күмбездері кездеседі. Ойпатта ежелгі жыныстардан кунгур кезеңінің пермь шөгінділері тараған. Олардың негізінде қалыңдығы 2,5 км тас тұздары шоғырланған. Тангенциалдык қысымның арқасында тұз массалары алғашқы орнынан жоғарыға қарай сығылып шыққанда жоғарыда жатқан жыныстарды жарып, тұзды күмбездер жасаған. Кейде жер бетіне шығып жатқан таулар кұрайды, солардың бірі - Индер тауы тас тұзынан, гипстен құралған. Таудың етегіндегі Индер көлі тұзды күмбездерден келіп қосылатын тұз ерітінділерімен толысады.

Доссор елді мекеніндегі сор маңы

Каспий маңы ойпатының жер бедерін құруда желдің маңызы зор. Құмды жазықтарда эолды рельеф формалары кеңінен таралған. Олар теңіз трансгрессияларының және өзендердің алып келген аллювийлі дельталық шөгінді жыныстарында жақсы дамыған. Облыс жерінің Еділ—Жайық өзендері аралығында үлкен алқапты құмы алып жатыр. Беті хвалындык теңіз құмдарымен жамылған. Рельефінде ұсақ, орта төбешікті (биіктігі 5-6 м) ал кейде 18 м еспелі шағылдар байкалады. Шағылды құм жалаңаш, өсімдік өспеген, сусымалы. Араларында қазан шұңқырлар (тереңдігі 8 м) алма-кезек орналасқан. Шағылдардың көбеюі мал жайылымын дұрыс пайдаланбаудың салдары болып табылады. Нарынның оңтүстігінде теңіз жағалауын қуалай Ментеке құмы (ұзындығы 90 км, ені 30 км, ауданы 1800 км2) орналасқан; ол қырқалы-шағылды, шағылды төбешікті болып келеді. Салыстырмалы биіктігі 10—20 м, ұсақ түйіршікті кварцты кұмдардан тұрады. Құм араларында сор, сортаңдар кездеседі. Облыстың солтүстік-шығысында Ойыл және Сағыз өзендерінің аралығында Тайсойған құмы жатыр; оның сыртқы пішіні Ойыл өзенінен оңтүстікке қарай тарылып үш- бұрыш жасайды. Тайсойған төбешікті және толқынды-белесті (биіктігі 2—5 м) болып келеді, Ойыл өзенінің атырауындағы ескі арна ойыстарымен кезектесіп жатады. Облыстың қиыр оңтүстік-шығысында Каспий маңы қарақұмы бар.

Қосдаулет құм массиві

Каспий маңы ойпаты геологиялык кұрылымы жөнінен батысында Ергеней қыратымен және Еділдің тармақталған атырауымен, солтүстігінде Жалпы Сырт шетімен, шығысында Оңтүстік Орал етегіне жалғасатын Жем үстіртімен, оңтүстік-шығысында Үстірттің кемерлерімен көмкерілген, Каспий теңізінің солтүстік айдынымен шайылып жатқан жазық аймақ. Бұл күнде алғашқы ежелгі жазықтың белгілері тек теңіз жағалауында ғана сақталған, ал су жиегінен солтүстікке не шығысқа қарай қашықтаған сайын жазықтың ежелгі ерекшелігі жойыла бастайды, сөйтіп Нарын және Тайсойған т. б. кұмды белестер пайда болған, олардың биіктігі кейбір жерлерде төңірегінен 10—12 м-ге дейін көтеріңкі келеді. Еділ, Жайық, Жем, Сағыз өзендерінің бұрынғы арналарының төңірегінде құмды жондар қалыптасқан және бұлардың биіктігі кейде 7-15 м-ге, ұзындығы 1,5—2 км, ені 200—300 м-ге жетеді, негізінен хвалын кезеңінің кұмды-сазды жыныстарынан қат-қабатталып түзілген, гипстелген, тұзға қаныққан, кейде сілтісізденген болып келеді. Бұл жондар ғылымда бэр төбешіктері деп аталады.

Ұшы-қиырсыз ойпаттың біркелкі жазық табиғатына өзгеше көрік берген Индер, Иманғара, Қойқара қыраттық көтерілімдері алыстан мұнарланып, көрінеді. Сондықтан да болар, заңғар тау сілемдеріне зәру атыраулықтар өз қыратын тауға балайды. Осындай қыраттардың бірі облыстын солтүстік жағының биік жері -Индер тауы.

Ойпат бедері ерекшеліктерінің бірі -тастақты өнірлерінде сор шаралары, ал сусыма құмды жынысты жерлерде Нарын, Тайсойған т. б. құм массивтері калыптасқан.

Сонымен қатар тақырлар көп кездеседі. Ең үлкен тақыр Намаз тақыры деп аталады.

Дереккөздер

1. Қ. Карпеков, Ж. Адаев, Атырау: Энциклопедия. -Алматы: Атамұра, 2000 ISBN 5-7667-9129-1 14-бет
2. Е.Қаженбаев Атырау облысының географиясы ISBN 9965-741-14-х