Аса өзені

Аса – Жамбыл облысы Талас, Сарысу, Жамбыл аудандарының жерімен өтетін өзен, Таластың сол саласы. Ұзындығы 253 км, су жиналатын алабы 6670 км².

Аса өзені
Солтүстік бөлігі (қазір құрғаған бөлік)
Сипаттамасы
Ұзындығы	253 км
Су алабының ауданы	6670 км²
Су шығыны	10,4 м³/с
Бастауы	Теріс және Күркіреу өзендерінің қосылуынан
• Координаттары	42°40′20″ с. е. 71°10′41″ ш. б. / 42.67222° с. е. 71.17806° ш. б. / 42.67222; 71.17806 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Сағасы	Талас өзеніне құяр жерінде құмға сіңіп кетеді.
• Координаттары	43°51′55″ с. е. 70°26′56″ ш. б. / 43.86528° с. е. 70.44889° ш. б. / 43.86528; 70.44889 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°51′55″ с. е. 70°26′56″ ш. б. / 43.86528° с. е. 70.44889° ш. б. / 43.86528; 70.44889 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Орналасуы
Ел	Қазақстан, Қырғызстан
Аймақ	Жамбыл облысы Талас, Сарысу, Жамбыл аудандары

Бастауы

Аса Қаратаудың оңтүстік-шығыс беткейінен басталатын Теріс және Күркіреу өзендерінің қосылуынан құралады.

Гидрологиясы

Арнасы жоғарғы ағысында тар, тік жарлы, орта ағысында Билікөл, Ақкөл көлдері арқылы ағып өтеді. Кей жылдары Талас өзеніне құяр жерінде құмға сіңіп кетеді. Жылдық орташа су ағымы 10,4 м³/с. Желтоқсанның басында суы қатып, ақпанның аяғында мұзы ериді. Аса өзенінің қызылша плантациялары мен бау-бақша, егінді суғаруда маңызы зор.

Оның кішігірім 30-ға жуық саласы бар. Жуалы ауданының жерінде ол , Теріс, Ақсай, Көксай, Күркіреусу өзендері қосылған соң Аса өзені аталады. Асаның әсіресе Күркіреусу өзенімен қосылған тұсы таулы аңғармен өтеді, ағысы өте жылдам.

Қаратөбе ауылдық округі маңында "Айырма" аталып, "Үлкен Аса" және "Кіші Аса" болып екіге бөлінеді. Өрнек ауылдық округі маңында екеуі бір арнаға қосылып "Құйған" атанады. Билікөл ауылы маңында тоғыз тарауға бөлініп, "Тоғызтарау" аталады. Сонымен қатар одан Қуат каналы бөлініп ағып өтеді. Жамбыл ауданының жерінде Аса өзені Ақкөл ауылының шығыс жағынан ағып өтеді.

Атау тарихы

Өзеннің "Аса" деп аталуына байланысты ел аузында мынандай аңыз айтылады: "Тараздың жас батыры Қарахан ғашық болған Айша бибі сұлу сүйгеніне келе жатқан жолында, осы өзеннің жағасында Айшаны улы жылан шағып өлтіреді. Қос ғашық арманына жете алмай, қыз өзеннен аса алмай көз жұмады. Сондықтан жұрт өзенді "Аса алмаған" деп атап, кейіннен "Аса" атап кеткен дейді.

Ал, енді Геродоттың дерегі бойынша, қазақ даласын мекендеген сақ тайпасының ең үлкені Асы "Ассақтар" атымен байланысты. Асылар батысында Кіші Қаратау арқылы шектелсе, шығысында Талас, Шу, Іле, Тарбағатай мен Алтай аралығына дейін мекендеген, негізгі ата-мекені Жетісу болған. Тарихшы У. Шалекенов Асылардың Тұйық, Жайсан, Шатырқұл кен орындарын игергенін жазса, Ә. Марғұлан Асылардың Сарыарқадағы көптеген мәдениет ескерткіштерін ашып берді. "Ассақтар, яғни асы тайпасы б.д.д. 5-6 ғасырда құрылған Ұлы жүз отанының бірі болып, Үйсін мемлекетінің құрамына енген. Б.д.д. 2-ғасырда грек-бактриялықтарды тас-талқан етіп жеңген Үйсін мемлекетінің Асы, Арыс тайпаларыныан жасақталған жауынгерлер еді"- деп жазады Ю.Зуев.

Қысқасы, Аса өзенінің тарихы осы аймақты мекендеген Сақ тайпасының атымен аталғаны даусыз. Бүгінде Жамбыл ауданының орталығы, темір жол бекеті, бірқатар елді мекендер осы Асы тайпасының атымен аталады.

Дереккөздер

1. Қазақ энциклопедиясы I том
2. Жамбыл облысының топномикалық атауларының анықтамалығы