Арабансай

Арабансай немесе Арабан (қыр. Араван-Сай, өзб. Aravonsoy) — Өзбекстан мен Қырғызстан аумағын басып өтетін Ферғана аңғарындағы өзен (сай). Қазіргі уақытта Шаһрихансай арнасына құяды (төменгі ағысында арнасын бұрған).

Арабансай
қыр. Араван-Сай, өзб. Aravonsoy
Сипаттамасы
Ұзындығы	90 км
Су алабының ауданы	464 км²
Су алабы	Шаһрихансай → →
Су шығыны	7 м³/с
Су ағысы
Бастауы	Көзарт
• Орналасқан жері	Кіші Алай жотасы
• Биіктігі	шам. 3900 м
• Координаттары	39°54′05″ с. е. 72°25′29″ ш. б. / 39.90139° с. е. 72.42472° ш. б. / 39.90139; 72.42472 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Сағасы	Шаһрихансай
• Орналасқан жері	Кулла мен Бесмырза елді мекендерінің арасында
• Биіктігі	шам. 550 м
• Координаттары	40°37′36″ с. е. 72°21′40″ ш. б. / 40.62667° с. е. 72.36111° ш. б. / 40.62667; 72.36111 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 40°37′36″ с. е. 72°21′40″ ш. б. / 40.62667° с. е. 72.36111° ш. б. / 40.62667; 72.36111 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Орналасуы
Ел	Қырғызстан  Өзбекстан
Аймақ	Ош облысы, Әндіжан облысы

Бастауы (Ақарт саласымен біріккенге дейін) Көзарт, одан кейін (Қырғызата саласымен біріккенге дейін) — Шіле, содан соң (Қосжан саласымен біріккенге дейін) — Ішкіжан деп аталады.

Жалпы сипаттамасы

Өзеннің ұзындығы 90 км, су алабының ауданы — 464 км².

Өзінің режимі бойынша Арабансай мұздықпен қоректенетін ерекше өзен болып табылады. Оның алабында жалпы ауданы 49,1 км² болатын 18 салыстырмалы түрде үлкен мұздықтар бар. Судың жоғары кезеңі наурыздан қыркүйекке дейін созылады. Вегетациялық кезеңде өзен ағынының 80% егістіктерді суаруға жұмсалады. Қоректенудің көп бөлігі қардан немесе жер асты суларынан келеді (соңғысы жылдық ағынның шамамен 1/3 бөлігін құрайды). Өзеннің сағасы қатпайды, бірақ жазда суды суару қажеттілігіне бұру салдарынан жиі кеуіп қалады.

Өзен ағысы

Көзарт Кіші Алай жотасындағы (Қырғызстан) Көзарт мұздығынан, шамамен 3950 м биіктікте түзіледі. Таулы бөлігінде тар және терең шатқалдарды құрайды. Таулы жерден өткеннен кейін өзеннің бірінші ысырынды конусы орналасқан Науқат қазаншұңқырына құяды. Мұнда Шіле Қырғызата мен Косжан салаларын сіңіріп, Арабансай аталады. Содан кейін өзен шағын Қарашатыр тау жотасын кесіп өтеді. Бұл аймақтағы сай аңғары ені 3 рет өзгереді, әктас массивтері арқылы өткенде кішірейеді, ал тақтатастарда ұлғаяды. Қарашатырдан төмен өзен Ферғана алқабының жазық жеріне құяды, мұнда оның ағыны толығымен дерлік бұрма-арналары арқылы суаруға бағытталған.

Аравансай сағасының жағасында Араван кенті орналасқан. Одан әрі сай Қырғызстан мен Өзбекстанның мемлекеттік шекарасын кесіп өтіп, Әндіжан облысының кіреді. Мұнда да оның суы суаруға пайдаланылады.

Сағаға дейінгі жерде әдетте ағын судың әсерінен өзен толығымен құрғайды, ал жаз айларында құрғақ арна ретінде өтеді. Құлла және Бесмырза қыстақтарының аралығында Арабансай өзеннің тарихи арнасының бойымен әрі қарай төселген Шаһрихансай арнасына құяды.

Әдебиет

• Қырғызстанның географиясы. Энциклопедиялық оқу кітабы / бас. ред. Ү. Асанов — Қырғыз ұлттық энциклопедиясының басты редакциясы. — Бішкек, 2004. — Б. 182. — 718 б. — ISBN 9967-14-006-2.

Дереккөздер

1. Ильин И. А. Чиле (Араван) // Водные ресурсы Ферганской долины. — Ленинград: Гидрометеорологическое издательство, 1959. — С. 138—139.