Араб-қазақ транскрипциясы

Араб тіліндегі есімдер мен атауларды кирилл әріптерімен немесе латын әріптерімен транскрипциялау қиындықтар тудыруы мүмкін, себебі араб тілінің көптеген дыбыстары қазақ немесе ағылшын тілінде аналогтары жоқ, сондықтан олардың дәлме-дәл айтылуын арнайы белгілерсіз беру қиын.

Араб жазуы
ا    ب    ت    ث    ج    ح
خ    د    ذ    ر    ز    س
ش    ص    ض    ط    ظ    ع
غ    ف    ق    ك    ل
م    ن    هـ    و    ي
Тарихы · Транскрипция Әлиф мақсура · Харакат · Араб сандары · Нөмірлеу к · · ө

Келтірілген кестеде Қыдырбаев Қалдыбай Арыстанбекұлының философия докторы () атағын алу үшін жазылған «Қазақ онимдерін араб тіліне транслитерациялаудың ғылыми-теориялық негіздері» диссертациясына негізделген. Бұл еңбекке ғылыми кеңесші ретінде профессор, филология ғылымдарының докторы Жұбатова Б.Н. және әл-Азһар университетінің профессоры Әли Әли Шағбан ат салысқан.

Араб әріптерін латиница мен кириллицаға берудің негізгі ережелері

Әріп	Атауы			Ғылыми транслитерация	Практикалық транскрипция
		IPA	кирилл		лат.	қазақ.
ا	ʼәлиф	/(ː)/	ʼ	ā	a, aa	ā, ə̃
ﺀ	һамза	//	—, ʼ	ʾ	ʼ, —	—
ب	бə̃ʼ	//	б	b	b	б
ت	тə̃ʼ	//	т	t	t	т
ث	сə̃ʼ	//	с̱	ṯ	th	с
ج	жим	/ /	ж	ǧ	j, dj, g	ж
ح	хə̃′	//	х̣	ḥ	h	х
خ	хā′	/ /	х̱, х̮	ḫ	kh	х
د	дə̃л	//	д	d	d	д
ذ	зə̃л	//	з̱	ḏ	dh	з
ر	рāʼ	//	р	r	r	р
ز	зə̃ʼ	//	з	z	z	з
س	сūн	//	с	s	s	с
ش	шūн	//	ш	š	sh, ch	ш
ص	ċāд	//	с̣	ṣ	s	ċ
ض	дāд	//	д̣	ḍ	d, dh	д
ط	ҭāʼ	//	т̣	ṭ	t	ҭ
ظ	ҙāʼ	/ /	з̣	ẓ	z, zh, dh	ҙ
ع	ʼәйн	//	‘	ʿ	ʻ	ʼ
غ	ғайн	//	г, г̣	ġ	g, gh	ғ
ف	фə̃ʼ	//	ф	f	f	ф
ق	қāф	//	к̣	q	q, k, g	қ
ك	кə̃ф	//	к	k	k, c	к
ل	лə̃м	//	л	l	l	л
م	мūм	//	м	m	m	м
ن	нȳн	//	н	n	n	н
ه	һə̃ʼ	//	х, h	h	h	һ
و	ўə̃ў	/, /	в, ў	w	w, u, oo, ou	ў
ي	йə̃ʼ	/, /	й	y	y, i, ee	й

Ерекше тіркестер

Әріп	Атауы	Ғылыми транскрипция		Ғылыми транслитерация	Практикалыө транскрипция
		IPA	кирилл	DIN	лат.	қазақ.
ﺁ	(әлиф-мәдда)	/ʔaː/	’а̄	ʾā	ʾa	а, ә
ﺓ	тә марбута	/a, at/	а, ат	h, t	a, ah / at	а, ә, әт/ет/ат
ﻯ	әлиф мақсура	/aː/	а̄	ā	a	а, ә
ﻻ		/laː/	ла̄	lā	la	лә
ال	әлиф-ләм	/al, aC-/	аль-	al-	al-, el-	әл-
ассимиляция шәмсия әріптерінің алдында		+	+	+	— / +	+

Дауысты дыбыстар

Әріп	Атауы	Ғылыми транскрипция		Ғылыми транслитерация	Практикалық транскрипция
		IPA	кирилл	DIN	лат.	қазақ.
Қысқы дауысты дыбыстар
َ‎◌	(фатха)	//	а	a		а, ә
ُ‎◌	(дамма)	//	у	u		у
ِ‎◌	(кәсра)	//	и	i		и
Созыңқы дауыстылар
َا‎◌	фатха-әлиф	//	а̄	ā		ā, ə̃
ٰ‎◌	(әлиф-ханджария)	//	а̄	ā		ā, ə̃
َى‎◌	(фатха)-әлиф-мақсура	//	а	ā		ā, ə̃
‎‎‎ىٰ◌‎‎‎		//		ā		ā, ə̃
ُو‎◌	дамма-уәу	//	ӯ	ū		ӯ
ِي‎◌	кәсра-йә	//	ӣ	ī		ӣ
Дифтонгтар
َو‎◌	фәтха-уәу	//	аў	aw		ау, әу
َي‎◌	фәтха-йә	//	ай	ay		ай, әй
Шәддамен тіркесу
َوّ‎◌		/uːw, -uː/		uww		уу
ِيّ‎ّ◌		/iːj, -iː/		iyy		ий(й)*

Тәнуин

Әріп	Атауы	Ғылыми транскрипция		Ғылыми транслитерация	Практикалық транскрипция
		IPA	кирилл	DIN	лат.	қазақ.
ـً	тәнуин-фәтха	/an/	ан	an		ан, ән
ًى‎◌		/an/	ән	an		ан, ән
ـٌ	тәнуин-дамма	/un/	ун	un		ун
ـٍ	тәнуин-кәсра	/in/	ин	in		ин

Басқа белгілер

Әріп	Атауы	Ғылыми транскрипция		Ғылыми транслитерация	Практикалық транскрипция
		IPA	кирилли	DIN	лат.	орыс.
ْ‎◌	(сукун)	/Ø/
ّ	шәдда	дауыссызды екі еселеу		дауыссызды екі еселеу
ٱ	(уасл һамзасы)	//		◌’
ؐ	уасла	/Ø/

Мысалдар

• مُحَمَّدٌ [muḥammadun] — Мухаммадун. Қазақ арасында Мұхаммед, Махамбет, Мұқамбет, Мұхамед, Мәмбет, Мәмет және т.б. қолданылады (Қазақша Уикипедияда көбінесе Мұхаммед деп қолданылады, мысалға: Мұхаммед пайғамбар, Мұхаммед әш-Шайбани).

Транслитерация кезінде араб сөзінің қай септікте екені есепке алыбайды. Мысал:

• أبو عبد الله [Abu ′Abdillahi] — Әбу ′Абдиллə̃һи. Бірақ жазылғанда: Әбу Абдуллаһ деп беріледі.

Сонымен қоса соңғы харакаттар түсіп қалады:

• زيدٌ [zaịdun] — Зәйдун, «Зәйд» деп жазылады.

Қамария әріптерімен басталатын сөздердің алдына «әл-» артиклі қойылады. Егер сөйлем басында болса — бас әріппен, ортасында — кіші әріппен. Мысалға:

• الحاكم [al-Hakim] — «Әл-Хаким» болады, ал مستدرك الحاكم [jalasa al-Hakim] болса, «Мустадрак әл-Хаким» деп жазылады.

Егер «әл-» артиклі Шәмсия әріптеріне келсе, «әл» деп жазылмай, оның орнына қосарланып оқылатын шәмсия әрпі жазылады. Мысалға:

• الشيباني [aš-Šaibaniịịu] — «Әш-Шайбани» деп жазылады, «әл-Шайбани» емес.

Бір буыннан тұратын араб сөздері қазақшаға жіңішке әріптермен беріледі (ح, ع, ر әріптерінен басқа). Мысал:

• زيدٌ [zaịdun] — Зәйд; Зайд немес Зейд емес.
• لَيْثٌ [laiṯun] — Ләйс; Лайс немесе Лейс емес.
• فَهْد [fahdun] — Фәһд

Ал сөз екі буынды болса қазақшаға жуан әріптермен беріледі. Мысал:

• منصور [manṣūrun] — Мансур, Мәнсур емес.
• مروان [marụānu] — Маруан, Мәруан емес.
• مرْيَم [marịamu] — Марйам (Марям), Мәрям емес.

Сөз екі буыннан тұрып, екінші буындағы дауыты дыбыс фатха немесе әлиф болса, бірінші буыны жіңішке, екіншісі жуан беріледі. Мысалға:

• زيْنَب [zaịnabu] — Зәйнаб, Зайнаб емес
• سلمان [salmānu] — Сәлман, Салман емес
• ليلى [laịlā] — Ләйла

Ал екінші буындағы дауысты дыбыс кәсра немесе дамма болса, екі буын да жіңішке әріппен беріледі:

• جابر [dʒābirun] — Жәбир, Жабир емес.
• يزيد [ịazīdu] — Язид (Йәзид), Йазид емес.

«Ибн» (ұлы, баласы) сөзі арабтар بْنُ [bnu] деп қысқартқанымен, «ибн» деп толығымен жазылуы керек:

• أحمد بن حنبل [Ahmadu bnu Ḥanbala] — Ахмаду′бну Ханбала болғанымен, Ахмад ибн Ханбал деп жазылады. «Ибн» сөзінің орнына «бен» деп қолдану — қате (мыс.: Салих бен Ғаним), себебі «бә′» әрпінің кәсрасы жоқ, сукунды.

«Әбу» сөзі қазақ тіліне септігіне қарамастан бірқалыпты беріледі. Мысалға:

• ابن أبي شيبة [ibnu abī Šaịbata] — Ибну Әби Шәйба болғанымен, Ибн Әбу Шәйба деп жазылады.

Сөздің соңында қосарланған дыбыстар соңғы харакат сияқты түсіп қалады. Мысалға:

• أبو ذرّ [abu Ḏarri] — Әбу Зар деп жазылады, Әбу Зәрр емес.
• أبيّ [ubaịịun] — Убай, Убайй емес.

Қатыстықты білдіретін «-ий» жұрнағы сөздің соңында түсіріліп, тек кәсра ғана дыбысталады. Мысалға:

• عليّ [Aliịịun] — Әли, Әлий емес.
• الفرابي [al-Fārābiịịu] — Әл-Фараби, әл-Фарабий емес.

Дереккөздер

1. Қыдырбаев Қалдыбай Арыстанбекұлы «Қазақ онимдерін араб тіліне транслитерациялаудың ғылыми-теориялық негіздері» — ҚР, Алматы қаласы, 2012. — 173 б.