Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Алеуттер (унанган, унангас) — АҚШ-тың солтүстік-батысында және Ресейдің солтүстік-шығысында орналасқан эскимос-алеут халықтарының бірі. Олар негізінен Командор және Алеут аралдарында, Аляска түбегінде, соған жапсарлас аралдарда тұрады. Ресейдегі халық саны: 540 адам. (2002, халық санағы), АҚШ – 2,5 мың адам. (2000, бағалау).
| Алеуттер | |
| унанган, унангас | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 2 600 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 АҚШ | 2 500 |
 Ресей | 540 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| православие, дәстүрлі діндер | |
Тілі
Тілі алеут-эскимос шоғырын құрайды. Ағылшын, орыс тілдерінде сөйлейді. Ертеде Азиядан келіп қоныстанған. Диалектілері: унадашкиндік (шығыс), аткиндік (орталық), аттуандық (батыс).
Діні
Алеуттер православиелік христиан дінін ұстанады. Оларды христиандандыруды миссионерлер емес, орыс өнеркәсіпшілері жүргізді. Христиандандыру дәстүрлі өмір салтын бұзбай, тез жүрді. Дәстүрлі діндері - анимизм, ата-баба аруағына сиынған. Шаманизм кең таралған.
Тарихы
Алеуттердің ата-бабалары 10-12 мыңдай жыл бұрын Азиядан Америкаға қоныс аударған. Алеут атауы 1747 ж. орыс теңізшілері Алеут аралдарын ашқаннан кейінгі құжаттарда алғаш рет кездеседі. 1799 жылдан Алеут аралдары және оған кіретін Алясканың бір бөлігі Ресей-Америка компанияларының қарамағанда болды. 1867 ж. Алеут аралдары мен Аляска АҚШ-қа сатылды.
1867 жылы американдықтар Алясканы сатып алғаннан кейін мәртебесінен тез айырылды. Алеуттар өз құқықтарынан айырылып, әділетсіздікке төзді. 1942 жылы жапон күштері батыс алеуттердегі Атту мен Киска аралдарын басып алды, кейін тұтқында болған Атту аралдықтарын Хоккайдоға жеткізді, онда олар тұтқындар ретінде ұсталды. Батыс тізбегінен және прибилофтардан шыққан жүздеген алеуттерді Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Америка Құрама Штаттары үкіметі эвакуациялап, Алясканың оңтүстік -шығысындағы лагерьлерге орналастырды, онда көптеген адамдар қайтыс болды.
1960 жылдардың ортасында ғана алеуттарға Америка азаматтығы берілді. Конгресс балық аулау сияқты баламалы кіріс көздерін бастау үшін 20 миллион долларлық қорды мақұлдады. Бұл өте сәтті болды, өйткені Pribilofs халықаралық балық аулау кемелері мен өңдеу зауыттарының негізгі нүктесі болды.
Қазіргі кезеңде Ресейлік алеуттер ассимиляцияға ұшырауда, ал америкалық алеуттер өз тілдерін, мәдениетін сақтаған.
Кәсібі
Дәстүрлі шаруашылығы – теңіз хайуанаттарын (теңіз мысығы, сивуч, капан) аулау, балықшылық. Аңшылық құралдарын тастан, сүйектен жасады, көп ескекті байдаркалармен жүзеді.
Кейбір аймақтарда олар карибу мен аюды аулады. Ашық теңізде олар гарпунды пайдаланды. Киттерді аулауда у жағылған найзаны пайдаланды. Теңіз балықтарын ілгектері бар ұзын қармақтармен ауланған. Олар өзен балығын аулау үшін кит сіңірінен жасалған торларды пайдаланған.
Әйелдер жабайы өсімдіктерді, жидектерді, шөптерді, ұлулар мен теңіз кірпілерін жинады. Жиналған шөптер негізінен әртүрлі тоқыма бұйымдарын жасауға пайдаланылды. Байдара алеуттердің теңіз балық шаруашылығында өте маңызды рөл атқарды. Бұл түбі тегіс, қаңқасы ағаштан жасалған, итбалық немесе теңіз жануарларының терісімен қапталған қайық. Алеуттердің тағы бір қайығы - байдарка. Бұл былғары, жабық, ағаш жақтауы бар, аңшы отырған жердегі люк тәрізді тесігі бар, ескекпен басқарылатын қайық. Ер адамдар балта, пышақ, найзаның ұштары, жебенің ұштары, мүк шыбықтары бар май шамдар, тастан ас пісіретін ыдыстар жасады.
Қазіргі алеуттер АҚШ-та балық сүрлеу кәсіпорындарында жалданып жұмыс істейді. 1970-жылдары шаруашылық қызмтін үйлестіретін алеут аймақтық корпорациясы құрылды. Шаруашылықтың мал өсіру, бақша өсіру секілді жаңа түрлері пайда болды.
Тұрмыс салты
Халық рулық қауымдастықтардан тұратын тайпаларда өмір сүрді. Әрбір қауымды тоён басқарды, ол сайланды немесе билікті мұра етті және саяси және сауда қатынастарымен, сот істерімен айналысты, жерлерді басқарды, теңіз жануарларының қорымдарын қорғады. Тоённан басқа ру қауымын ақсақалдар кеңесі басқарды. Құлдар үй шаруасымен айналысып, соғыстарға қатысқан. RAC (Орыс-Америка компаниясы) аралдарды басқара бастағанда, құлдық жойылды.
Қоныстары теңіз жағалауларында орналасқан. Өзен бойларына үш-төрт жер үйден тұратын мекенжайлар жиі кездеседі. Оларды жағадағы ағаштардан жасап, төбесін құрғақ шөппен, аң терілерімен жабады. Шатырына кіріп-шығу үшін бірнеше төрт бұрышты қуыстар қалдырылады. Жартылай жер үйлерде 10-нан 40 отбасына дейін тұрады. Жазда оңаша жеке жайларға орналасады.
Ұлттық киімдері: парка – теңіз мысығы терісінен тігілген тұйық тон, кампейка – теңіз хайуандары ішегінен жасаған күрте, аяқ киімі – теңіз хайуанаттары терісінен тігілген – торбастар.
Олар негізінен теңіз жануарларының, құстардың, балықтың, теңіз омыртқасыздарының, жабайы өсімдіктердің және балдырлардың қуырылған, қайнатылған және шикі етін жеді. Қыста олар юкола дайындады, етті кептірді, мұздатады немесе кит майымен толтырды. Мұздатылған етті бір жылға жуық сақтауға болады.
Қазақстандағы алеуттер
Алеуттер Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы алеуттердің саны:
- 1970 жылы - 1 адам;
- 1979 жылы - 9 адам;
- 1989 жылы - 6 адам;
- 1999 жылы - 8 адам;
- 2009 жылы - 4 адам.
Дереккөздер
- Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/1812088?ysclid=lp8mp7ct57818375894
- Этносы казахстана https://assembly.kz/ethnos/kk/aleuty/?ysclid=lp9gw5h1xk425519976
- Алеуты https://raipon.info/narody/aleuty/
- Алеут https://kk.kineshma.net/Aleut-6986
- Алеуты — мужественный народ Аляски https://travelask.ru/articles/aleuty-muzhestvennyy-narod-alyaski?ysclid=lp9gs2rhnk315011626
- АЛЕУТТЕР https://ulagat.com/2019/11/24/%D0%B0%D0%BB%D0%B5%D1%83%D1%82%D1%82%D0%B5%D1%80/?ysclid=lp9g1pdbsw545313149
- народы мира / Алеуты http://www.etnolog.ru/people.php?id=ALEU
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 92-бет ISBN 978-601-7472-88-7
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Aleutter unangan unangas AҚSh tyn soltүstik batysynda zhәne Resejdin soltүstik shygysynda ornalaskan eskimos aleut halyktarynyn biri Olar negizinen Komandor zhәne Aleut araldarynda Alyaska tүbeginde sogan zhapsarlas araldarda turady Resejdegi halyk sany 540 adam 2002 halyk sanagy AҚSh 2 5 myn adam 2000 bagalau Aleutterunangan unangasBүkil halyktyn sany2 600En kop taralgan ajmaktar AҚSh2 500 Resej540Tilderi agylshyn tili orys tiliDinipravoslavie dәstүrli dinderTiliTili aleut eskimos shogyryn kurajdy Agylshyn orys tilderinde sojlejdi Ertede Aziyadan kelip konystangan Dialektileri unadashkindik shygys atkindik ortalyk attuandyk batys DiniAleutter pravoslavielik hristian dinin ustanady Olardy hristiandandyrudy missionerler emes orys onerkәsipshileri zhүrgizdi Hristiandandyru dәstүrli omir saltyn buzbaj tez zhүrdi Dәstүrli dinderi animizm ata baba aruagyna siyngan Shamanizm ken taralgan TarihyAleutterdin ata babalary 10 12 myndaj zhyl buryn Aziyadan Amerikaga konys audargan Aleut atauy 1747 zh orys tenizshileri Aleut araldaryn ashkannan kejingi kuzhattarda algash ret kezdesedi 1799 zhyldan Aleut araldary zhәne ogan kiretin Alyaskanyn bir boligi Resej Amerika kompaniyalarynyn karamaganda boldy 1867 zh Aleut araldary men Alyaska AҚSh ka satyldy 1867 zhyly amerikandyktar Alyaskany satyp algannan kejin mәrtebesinen tez ajyryldy Aleuttar oz kukyktarynan ajyrylyp әdiletsizdikke tozdi 1942 zhyly zhapon kүshteri batys aleutterdegi Attu men Kiska araldaryn basyp aldy kejin tutkynda bolgan Attu araldyktaryn Hokkajdoga zhetkizdi onda olar tutkyndar retinde ustaldy Batys tizbeginen zhәne pribiloftardan shykkan zhүzdegen aleutterdi Ekinshi dүniezhүzilik sogys kezinde Amerika Қurama Shtattary үkimeti evakuaciyalap Alyaskanyn ontүstik shygysyndagy lagerlerge ornalastyrdy onda koptegen adamdar kajtys boldy 1960 zhyldardyn ortasynda gana aleuttarga Amerika azamattygy berildi Kongress balyk aulau siyakty balamaly kiris kozderin bastau үshin 20 million dollarlyk kordy makuldady Bul ote sәtti boldy ojtkeni Pribilofs halykaralyk balyk aulau kemeleri men ondeu zauyttarynyn negizgi nүktesi boldy Қazirgi kezende Resejlik aleutter assimilyaciyaga ushyrauda al amerikalyk aleutter oz tilderin mәdenietin saktagan KәsibiDәstүrli sharuashylygy teniz hajuanattaryn teniz mysygy sivuch kapan aulau balykshylyk Anshylyk kuraldaryn tastan sүjekten zhasady kop eskekti bajdarkalarmen zhүzedi Aleut bajdarasy Kejbir ajmaktarda olar karibu men ayudy aulady Ashyk tenizde olar garpundy pajdalandy Kitterdi aulauda u zhagylgan najzany pajdalandy Teniz balyktaryn ilgekteri bar uzyn karmaktarmen aulangan Olar ozen balygyn aulau үshin kit sinirinen zhasalgan torlardy pajdalangan Әjelder zhabajy osimdikterdi zhidekterdi shopterdi ulular men teniz kirpilerin zhinady Zhinalgan shopter negizinen әrtүrli tokyma bujymdaryn zhasauga pajdalanyldy Bajdara aleutterdin teniz balyk sharuashylygynda ote manyzdy rol atkardy Bul tүbi tegis kankasy agashtan zhasalgan itbalyk nemese teniz zhanuarlarynyn terisimen kaptalgan kajyk Aleutterdin tagy bir kajygy bajdarka Bul bylgary zhabyk agash zhaktauy bar anshy otyrgan zherdegi lyuk tәrizdi tesigi bar eskekpen baskarylatyn kajyk Er adamdar balta pyshak najzanyn ushtary zhebenin ushtary mүk shybyktary bar maj shamdar tastan as pisiretin ydystar zhasady Қazirgi aleutter AҚSh ta balyk sүrleu kәsiporyndarynda zhaldanyp zhumys istejdi 1970 zhyldary sharuashylyk kyzmtin үjlestiretin aleut ajmaktyk korporaciyasy kuryldy Sharuashylyktyn mal osiru baksha osiru sekildi zhana tүrleri pajda boldy Turmys saltyHalyk rulyk kauymdastyktardan turatyn tajpalarda omir sүrdi Әrbir kauymdy toyon baskardy ol sajlandy nemese bilikti mura etti zhәne sayasi zhәne sauda katynastarymen sot isterimen ajnalysty zherlerdi baskardy teniz zhanuarlarynyn korymdaryn korgady Toyonnan baska ru kauymyn aksakaldar kenesi baskardy Қuldar үj sharuasymen ajnalysyp sogystarga katyskan RAC Orys Amerika kompaniyasy araldardy baskara bastaganda kuldyk zhojyldy Dәstүrli aleut kiimi Қonystary teniz zhagalaularynda ornalaskan Өzen bojlaryna үsh tort zher үjden turatyn mekenzhajlar zhii kezdesedi Olardy zhagadagy agashtardan zhasap tobesin kurgak shoppen an terilerimen zhabady Shatyryna kirip shygu үshin birneshe tort buryshty kuystar kaldyrylady Zhartylaj zher үjlerde 10 nan 40 otbasyna dejin turady Zhazda onasha zheke zhajlarga ornalasady Ұlttyk kiimderi parka teniz mysygy terisinen tigilgen tujyk ton kampejka teniz hajuandary isheginen zhasagan kүrte ayak kiimi teniz hajuanattary terisinen tigilgen torbastar Olar negizinen teniz zhanuarlarynyn kustardyn balyktyn teniz omyrtkasyzdarynyn zhabajy osimdikterdin zhәne baldyrlardyn kuyrylgan kajnatylgan zhәne shiki etin zhedi Қysta olar yukola dajyndady etti keptirdi muzdatady nemese kit majymen toltyrdy Muzdatylgan etti bir zhylga zhuyk saktauga bolady Қazakstandagy aleutterAleutter Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn 90 zhyldarynan bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy aleutterdin sany 1970 zhyly 1 adam 1979 zhyly 9 adam 1989 zhyly 6 adam 1999 zhyly 8 adam 2009 zhyly 4 adam DerekkozderBolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 https old bigenc ru ethnology text 1812088 ysclid lp8mp7ct57818375894 Etnosy kazahstana https assembly kz ethnos kk aleuty ysclid lp9gw5h1xk425519976 Aleuty https raipon info narody aleuty Aleut https kk kineshma net Aleut 6986 Aleuty muzhestvennyj narod Alyaski https travelask ru articles aleuty muzhestvennyy narod alyaski ysclid lp9gs2rhnk315011626 ALEUTTER https ulagat com 2019 11 24 D0 B0 D0 BB D0 B5 D1 83 D1 82 D1 82 D0 B5 D1 80 ysclid lp9g1pdbsw545313149 narody mira Aleuty http www etnolog ru people php id ALEU Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 92 bet ISBN 978 601 7472 88 7