Көр

Көр – мәйітті жерлеу үшін арнайы шұңқырлап қазылған құрылым. Көр сөзімен мүрде, қабір ұғымдары қатар қолданылады. Алайда, қабір ұғымы көрмен салыстырғанда өзгеше мағына береді. Қабір – мүрде жерленген ақымның ішін және оның үстіне үйілген тас пен топырағын қоса жерленген орынды білдіру үшін қолданылады.

Көр түрлері. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Құраст.: С. Әжіғали. Алматы: Арыс, 2005 атты еңбектен.

Көр құрылысы түрлері

Әрбір өлкенің жер жағдайы мен топырақ қыртысының ерекшелігіне байланысты көр құрылысының бірнеше түрлері қалыптасқан. Қазақстанның көпшілік өңірінде көрдің батыс бүйірінен ақым (лақыт) қазылып мәйітті орналастырғаннан кейін ақымның аузын таспен немесе кірпішпен қалап, көр шұқырына топырақ толтыру тәсілі кең таралған. Көрдің бұл түрінің ақым, жанақым, жандатпа деген атаулары бар. Мұндай көрлердің мәйітті орналастыру жағынан біршама айырмашылықтары бар. Мәселен Жетісу өңірінде көр қазудың екі түрі кездеседі. Ең көп тараған түрі үш бөліктен тұрады: құдық, өтпелі қуыс және жерленетін бөлігі – ақым.

• Құдық, әдетте, төртбұрышты түрде, солтүстік-онтүстік бойына ұзынынан бағыттала, тереңдігі адамның кеуде тұсы келетіндей етіп қазылады. Әйел қабірінің тереңірек келетін дәстүрі әлі күнге дейін сақталуда деуге болады. Яғни, «кеудеден қазылатын» болса, ер адамдарға – «белге дейін» қазылады.
• Ақым бөлігі одан да тереңге қарай үңгіле қазылады. Құдықтың батыс жағының орта тұсында қимасы жарты шеңберленген, сатысы бар еңістеу өтпелі қуыс жасалады, ол құдық белдеуіне қатарластыра орнатылған күмбез секілді ақымға ұласады. Кейбір кездерде ыңғайлы болу үшін құдықтың бүкіл батыс қабырғасы бойымен терең емес шұңқыр қазады. Ақым отырған адамның басы төбеге, қолын жазғанда жанына тимейтіндей болу керек дейді. Мұндай құрылым қатты топырақты өңірлерде салынады.
• Жердің ерекшелігіне байланысты егер топырақ бос, құмды болса, көрдің ауыз жағы кең, түп жағындағы бөлігі тарыла қазылатын қабірдің жарма деп аталатын түрі пайдаланылады. Мұндай конструкция батыс өңірлерде кеңінен қолданылады.
• Бүйірдегі қуыстың ашық жағын кірпішпен, кейде тақтаймен, таспен, шимен қалап жабады. Мәйітті көмгеннен кейін қабірдің бетін көбінесе бетағашпен жабады, кейде ағаш орнына таудың жалпақ тастары да пайдаланылады. Батыс өңірде көр ортасы шұңқырлана жатуын (кейін түсіп кетуін) жақсы ырымға балайтындықтан реті келсе ағашпен жабады.

Кейбір қариялар бетін жабатын тасын күні бұрын дайындап, өзінің көзі тірісінде үйінің қасына әкеліп, таза жерге сақтап қояды. Мұны біреулер «бетағаш иесінің тілеуін тілеп, ұзақ жасауын тілеп жатады» десе, кейбіреулері жаман ырымға жорып «өлім тілеп жатады» дейді. Сондай-ақ, тірі кезінде көрін қаздырып қоятындар бар. Біреулер жоғарыдағыдай дұрыс тілек тілейді десе, енді бірі керісінше жориды.

Өлікті көрге алдын ала белгіленген қабіршілер салады. Көрде мәйіттің беті батысқа (қыблаға) бұрыла Меккеге қаратыла жатқызылады. Қойған соң жағын таңған орамал мен қолын байлаған таңғышты шешеді, бірақ аяғына байлаған орамалды сол күйінде қалдырады. Жерлеп жатқан кезде «марқұмның жатқан жері жарық болсын, бейіт бейішті, көр нұрлы болсын» деген тілек айтады.
Мәйіттің басына «жастық» деп аталатын көрді қазар кезде арнайы ойып алған жастық тәрізді шымды бөлігін қояды.

Ертеректе қазақтар өліктің оң жағына тостаған, қару-жарақ, әшекей бұйымдар қоятын болған. Марқұмды жерлеп топырақ салуға келгендер көртопырақтан бір уыс топырақ алып, дұға оқып, көрдің ішіне себілетін топыраққа қосқан. Дәстүрлі қазақы ортада ер адамның моласының басына найза немесе ағаш шаншыған. Әйел моласына бақан немесе піспек, бойжеткен болса уық шаншып, ал жас баланың басына бесік қалдырылады. Мола басына ұрпақтарының дәулетіне қарай зират тұрғызылып, ай белгісі орнатылады. Егер қайтыс болған адам ұзақ жасаған болса зират басында жыртыс үлестіріледі. Бұл қарт адамның жасы және жақсы қасиеттері дарысын деген тілектен туған ырым болса керек.

Көр ұғымы

Көр халық түсінігінде өлім, о дүние ұғымымен байланыстырылып, өмір-тіршіліктің қадірін білу, жақсылық пен жамандықты айыра білу сынды тәрбиелік мәнді сөздерде теңеу ретінде жиі қолданады. Мысалы, «үш жеріңнен буғызып көрге бір салса сол жаман» деп келетін терме жолдары бар. Адам баласының алдында қашан да өлім бар екенін ұдайы ескерту мақсатында қазулы көр; қайда барсаң да Қорқыттың көрі, яғни, өлімнен қашып құтылған жан болған емес деген түсінікті әрдайым пенденің есіне салып отырды. Көр азабы деп аталатын о дүниеде тозаққа түспес үшін тіріде адал болып, жақсылық қана жасауды дәріптеп, көрдей қараңғы, көр ішіндей деген теңеулер арқылы қорқытып сақтандырып отырады.
Дәстүрлі қазақы ортадағы көр азабы ұғымының мәнін қазақтың ауызша тарихнамасының аса көрнекті өкілі Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы этнографиялық дәлдікпен былайша таратты: «әлбетте, қабір ахиреттегі мекен жайлардың алғашқысы. Егер иесі оның азабынан құтылса, кейінгі сынақтардан жеңілірек болады. Ал құтылмаса одан да қиын болады».

Дереккөздер

1. ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

• Рустемов Л.З. Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских заимствованных слов. Алматы: Мектеп, 1989;
• Әлімбай Нұрсан. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы. ҚР ҰҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 1994. №4. 36-48 бб.;
• Көпейұлы М.Ж. Шығармалары. 20 томдық. 1-том. Павлодар: ЭКО ҒӨФ, 2003;
• Әжіғали С., Байғабатова Н. Жетісу қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1-том. Біртұтастығы және ерекшелігі. Алматы: Арыс, 2005. 176-202 бб.;
• Бекбалак К.А. Похоронно-поминальная обрядность казахов Южного Казахстана. Обычаи и обряды казахов в прошлом и настоящем. Алматы: Ғылым, 2001. С.294-317.