Қабір өлген адамның жерленген орнын білдіретін атау Қазақта кей жағдайда қабір көр сөзінің баламасы ретінде қатар қолдан

Қабір – өлген адамның жерленген орнын білдіретін атау. Қазақта кей жағдайда қабір – көр сөзінің баламасы ретінде қатар қолданылады. Алайда, қабір ұғымы көрмен салыстырғанда өзгеше мағына береді. Көр – қайтыс болған адамды жерлеу үшін арнайы қазылған мәйітті көметін жер (шұңқыр) болса, қабір – мүрде жерленген ақымның ішін («қараңғы қабірі құран нұрымен нұрлансын» дегенді білдіреді) және оның үстіне үйілген тас пен топырағын қоса жерленген орынды білдіру үшін де қолданылады. Қабір атауы қазақта мола, бейіт, зират, там, қорым және оба сөздерімен өзара байланыста қолданылатындығы сондықтан.

Қабір. Б.Залесскийдің «Жизнь киргизских степей» (1865) албомынан.

Қабір сөзінің орнығуы

Қабір ислам дінінің қазақ өлкесіне орнығуына байланысты араб тілінен ауысып, сіңісті болып кетті. Ал, қазақтар археологияда қорған деп аталатын топырақ үйілген қабір үсті ескерткішін ертеден оба немесе төбе деп атайды. Әдетте қазақта өлген адамның қабірін су басып бұзбас үшін биік төбенің басына орналастырады. Осы мақсатта кей кездері жоғарыда аталған биік қорғандардың да үстіне қоятын жағдайлар да жиі кездескен. Бірқатар дәулетті адамдар өзін о дүниелік болғанда Түркістандағы әулиелердің қасына апарып жерлеуді тапсырып отырған. Бұл үрдіс негізінен Шыңғыс тұқымы болып келетін ақсүйектерде қалыптасқан. Осындай адам қыс мезгілінде қайтыс болса, оның тілегін орындауға сол бойда мүмкін болмаған жағдайда мүрдені киізге орап, ағашқа іліп сақтап, көктем шыға Түркістанға апарып жерлеген. Бұл үрдісті сөрелеу деп атайды. Ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша өлген адамды рулас, аталас қорымға қойған. Жаугершілікте қайтыс болған адамның мүрдесін түйеге артып келе жатқан жолда, түйе қай жерге шөксе, яғни тоқтаса сол жерге жерлейтін жайт та болды.

Қабірге белгі қою мәні

Қабір. Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей // ТОУАК (Вып.26. Оренбург: Тип. Тургайской обл. Правления, 1911) атты еңбектен

Қазақтың наным-сенімінде ерекше орын саналатын қабірді сыртқы белгілеріне, яғни қабір үсті жабындысына қарай екі үлкен түрге бөліп қарауға болады: біріншісі, қабір үстіне оба тәрізді топырақ үйіндісін жасаумен шектеледі; екіншісі, қабір үстіне әртүрлі көлемде мәдени-ғұрыптық құрылыстарды тұрғызумен ерекшеленеді. Мұның діни наным-сенімге негізделген ғұрыптық функциясымен қатар, адамның әлеуметтік мәртебесін айғақтайтын символикалық мәні де болды. Қабірдің үстін топырақтың үйіндісімен ғана шектеу ислам қағидаларына сай келеді. Өйткені, шариғат бойынша Алла тағаланың қолымен топырақтан жаралған адам топыраққа қайта айналуы керек. Яғни, қабір үстіне үйілген топырақтың белгілі бір уақыттан кейін тегіс жерге айналып кетуі тиіс. Бірақ, қазақы ортада осындай «жадағай» қабірге туысы мен жоқтаушысы жоқ жалғызбасты адамдар жерленді.
Қабір үстіне әртүрлі көлемдегі құрылыстар тұрғызу және қабіртастар мен белгілер қою үрдісі қазақтың ертеден қалыптасқан тіршілік цикліне байланысты, соның ішінде, өлікті жөнелтуге қатысты салт, ғұрып, сан алуан ырым-тыйымдар мен наным-сенімдер жүйесінің мәнді компоненті болып табылады. Оның көлемінің үлкен-кішілігі жерленген адамның атақ-даңқы мен дәулеттілігін айғақтап отырған. Қабірді осы бағытта тұрғызудың мән-мағынасын екіге бөліп қарастыруға болады.

Біріншіден, қабір – мәдени-ғұрыптық рәсімдер мен жоралғылар жүргізетін орын. Бұл жердегі басты мақсаттың бірі қайтыс болған адамның жатқан жерін ұрпақтары ұмытай, зиярат етіп тұруын көздеген. Жиналып ас берудің соңы қабір үстіне жылқының құйрығы мен бас сүйегін қоюмен аяқталып отырды. Марқұмға арнап жылқының құрбандыққа шалынуы және оның бас сүйегі мен жал-құйрығының қабірдің композициясының элементіне айналуы оның қайтыс болған адамның бақи дүниеде пырағы функциясын атқарады дегенді білдірсе керек. Деректерге қарағанда, жылқының бас сүйегінің көп болуы қабір жанымен өткен адамдарға қайтыс болған адам беделінің үлкен екендігін де меңзеген.

Қазақы ортада қабірдің, яғни, моланың жанымен жол жүріп бара жатқан жолаушы арнайы ат басын бұрып, марқұмның рухына деп Құран бағыштаған. Өйткені, дәстүрлі түсінік бойынша, дұғаны өлген адамға бағыштау, әрі марқұмның имандылығын еселейді, әрі аруақтар өзі мен отбасының және ағайын-туысын желеп-жебейді.

Егер, қабірде әулие саналған адам жатса, оған алыстан арнайы ат арытып келіп, басына түнеген. Қан шығарып құрбандық шалып, баласы жоқтар балалы болуын, аурулар жанына шипа сұраған. Кей жағдайды осындай әулиелердің басына індет шалған малды да айдап әкеліп түнеткен. Әдетте, мұндай әулие адамның қабірі басқаларға қарағанда сыртқы келбеті өзгешелеу болады. Мұндай қабір үстіне арқар және жылқы сияқты жануардың бас сүйегін қоятын болған.

Сондай-ақ, қабір басы би үкімін орындайтын қасиетті орын саналып, бұл жерде қазақтың құқықтық қағидаларына сәйкес жан беру, ант беру рәсімдері жасалған. Жиналғандар қабірден алынған тасты төбелеріне қойып, ант етіп, моланы айналатын болған. Аталған үрдістің бәрі исламның қағидаларына сәйкес келе бермейді. Бірақ, ежелден қалыптасқан осы және басқа да сан алуан салт, ғұрып, ырым-тыйымдар мен наным-сенім этностың әлеуметтік-рухани энергиясын жұмылдыратын институционалдық қатынастың әлеуетті элементтері болып табылады.

Екіншіден, қабірдің үстіндегі діни-мемориалдық құрылыстар: мазарлар мен сағанатамдар және әртүрлі көлемдегі қабіртастар – құлпытастар, тас қоршаулар сияқты белгілердің жоғарыда айтылған ғұрыптық және символикалық мәнімен қатар, төмендегідей практикалық қыры да болды. Көшпелі қазақ қоғамында жаз жайлау мен қыс қыстаудың қолайлы аймақта болуын бақ-берекеге теңеген және мұндай шұрайлы жерлер атадан балаға мирас болып қалдырылып отырған. Қазақы ортада осындай жерлерге қатысты ру арасында болып тұратын жер дауы мәселесінде, айыптаушы жақ жердің өзіне тиесілі екендігін сол жерлерде жерленген ата-баба қабірімен айғақтаған. Сонымен бірге, қабір үстіне салынған құрылыстар ұшы-қиырсыз мидай жазық далада жол жүргендерге бағыт-бағдар беретін топографиялық белгінің де орнында жүрді, әрі алыс жолға шыққан жолаушы үшін дамылдайтын және түнейтін пана да болды.

Дереккөздер

ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9

Әдебиеттер

Спасский Г. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой Орды. Сибирский вестник. СПб: Морская типография, 1820. Ч.10. С 211-234.;
Назаров Ф. Записки о некоторых народах и землях Средней части Азии. Спб: Тип. Академий наук. 1821. 98 с;
Вельяминова-Зернова В.В. Памятник с арабо-татарскою надписью в Башкирии. Труды Восточного отделения Императорского Археологического общества. Спб: Тип. Имп. Академий наук.1859. Ч.4. – С. 257-284;
Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сырдарьинской области. Ташкент: Тип.-лит. С.И.Лахтина, 1889;
Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края. ТОУАК. Вып.22. Оренбург: Тип. Каримов, Хусаинова и Ко, 1911;
Кастанье И.А. Надгробные сооружения киргизских степей. ТОУАК. Вып.26. Оренбург: Тип. Тургайской обл. Правления, 1911;
Жанпейсов Е.Н. Этнокультурная лексика казахского языка на материалах произведений М.Ауэзова. Алма-Ата: Наука, 1989; ҚӘТС. 8-том. Алматы: Арыс, 2008.

[1] ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9