Сәдуақас Сәлменұлы Ғылмани

Сәдуақас Сәлменұлы Ғылмани (1890, Ақмола облысы, Ерейментау маңындағы Малтабар ауылы—1972, Алматы) — ел арасында Сәкен қалпе атанған көрнекті қоғам және дін қайраткері, аудармашы, хадисші, ақын.

Ерейментаудағы бірнеше мешіттің имамы. 1952—1972 жж. Қазақстан қазиятының қазысы, Орта Азия және Қазақстан діни басқармасының мүшесі болған.

Өмірбаяны

Сәдуақастың өмірбаяндық жырларынан оның анасынан 11 жасында айырылғаны, алғаш араб тілін өз бабасынан үйренгені, кейін Шарықты жайлауында Байдүйсен хазіреттен сабақ алғаны, 14 жасында «бала» молда атанып, Тасбақа, Өмірзақ ауылдарында шәкірт оқытқаны белгілі болды.

15 жасқа жеткенде бұрынғы оқуына көңілі толмай, бір қыс Төре ауылындағы Айтмағамбет молдадан «Бұғар Зада», «Тұхфаны» меңгереді.

1916 жылғы көтеріліске қатысқанын «надандық салдарынан» деп түсіндіріп, соған өлең жолдарын арнаған:

Әлекке кездестірді қараңғылық,

Айтқанға тіл алмадық соңына еріп.

«Күлің көкке ұшады» десе дағы,

Жүре бердік «айтақ» деп мазақ қылып.

Ағартушы өткен ғасырдың 70-жылдары «Құран туралы жала мен өтіріктерге қарсы» атты кітапты, 110 мыңға жуық сөзден құралған «Арабша-қазақша түсіндірме сөздікті», «Ел аузынан жиған-тергендер» деген еңбектерді жазды. Құран аятары мен хадистердің тәпсірлерін, мәуліт өлеңдерін, діни сауалдарға жауаптар мен діни уағыздарды әзірледі. 14 тараудан тұратын «Калила мен Димнаны» қазақшаға аударды. Қазақстан ғылым академиясының тапсырысымен әл-Фараби шығармаларын тікелей араб тілінен қазақшаға аударуға атсалысты. Қайтыс болар алдындағы өсиетке қарағанда, ол Ислам діні туралы 42 кітапша жазған.

2006 жылдан бастап Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ «Алаш» мәдениет және рухани даму институты Сәдуақас Ғылманидің соңында қалған қомақты поэзиялық мұрасын жинақтап, сараптап, 2010 жылы «Ел-шежіре» баспасынан жеке кітап қылып шығарды.

Дереккөздер

1. «Қазақстан әйелдері» журналы, 09/2011, «Сәдуақас Ғылмани — діндар тұлға» — Дихан Қамзабекұлы, ЕҰУ «Алаш» мәдениет және рухани даму институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор.