Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Грамматика (гр. γραμματική; грамматике – әріп, жазу) — тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін саласы.
Үлкен екі саласы бар:
Грамматика ережелерді орнату жолымен тілдік категориялар арасындағы қатынас жүйесі. Орнатылған ережелер негізінде тілді құрайтын элементтер қалыптасады және бірігеді. Бұл элементтер анық болып көрінсе де, грамматикада теориялық ұғым болып табылады, «зат есім, етістік, сын есім» сияқты.
Грамматика (грек. лат. grammatike (techne) — әуел баста әріптерді оқи алу және жаза білу енері, лат. gramma — әріп) —
- тілдің ішкі (граммат.) құрылысы, яғни сөз тудыру, сөзжасам тәсілдерінің морфологиялық, сөз таптары мен түрлену формаларының, категорияларының, сөздің бір-бірімен байланысуы, сөз тіркесінің, сөйлем құрлысының жүйесі;
- тілдің граммат. құрылысын, оның заңдылықтарын зерттейтін, яғни тілдегі сөз таптарын, олардың түрлену жүйесін, граммат. тұлғалары мен категорияларының, сөздің бір-бірімен тіркесу тәсілдері мен түрлерін, сөз тіркестері құрлысын, сездердің сөйлемдегі қызметін, сөйлем жүйесін зертттейтін тіл білімінің бір саласы.
Граматика деген ұғым тілдің құрылысы ретінде де, ғылым ретінде де үш саладан тұрады:
- сөзжасам процесінің тәсілдері — сөз тудырудың жолдары мен түрлері, тілдің сез байлығын молайту амалдары;
- морфология — сөздің граммат. мағыналары мен формалары, граммат. категориялар, сөздің морфол. құрамы мен сөз таптары, олардың түрлену жүйесі мен сипаты;
- синтаксис — сөздердің бір-бірімен байланысу тәсілдері мен түрлері, сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысы, түрлері, сөйлемдегі сездердің қызметі.
Мектеп оқулықтары мен кейбір зерттеулерде тілдің мәнді бөліктерін құрайтын дыбыстар жүйесіне, сөздер мен сейлемнің ырғақты әуеніне (интонация) байланысты фонет. құбылыстар да, дұрыс жазуға байланысты орфографияның, сөздегі дыбыстардың айтылуына байланысты орфоэпияның, сейлемде тыныс белгілерін дұрыс қоюға байланысты пунктуацияның мәселелері де Грамматика шеңберінде қаралады. Сөзжасамға тілімізде туып отыратын жаңа сездердің жасалу амал-тәсілдері, лексика-семантикалық яғни бөтен тілден сөз aлу, жаңа ұғымға байланысты сөз мағынасының өзгеруі арқылы жасалған туындылар, синтетикалық яғни қосымшалар арқылы жаңа сөз жасау, аналитикалық яғни сөздердің бірігуі, қосарлануы, тіркесуі т. б. сөзжасам үлгілерінің өнімді-өнімсіз, құнарлы-құнарсыз түрлері, олардың заңдылықтарымен бірге бұрыннан да жасалып, қалыптасып кеткен сөздердің құрамдық-құрлыстық сипатын анықтау жатады. Тілдің грамматикалық құрылысын танып, оның негізгі ерекшеліктері мен заңдылықтарын анықтауда оған тән басты-басты грамматикалық ұғымдарды, олардың сипатын айқындап алу қажет. Өйткені тілдің граммат. құрылысындағы белгілі жүйелер, заңдылықтар, атап айтқанда тілдегі сөздердің белгілі бір ортақ грамматикалық қасиеттері арқылы топ-топқа белінуі, сөйлеуде сол сөздердің бір-бірімен байланысқа түсуі, сейлем құрап, белгілі бір қызмет атқаруы негізгі грамматикалық ұғымдармен сипаттапады.
Олар: грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория.
Бұл үшеуі бір-бірімен диапектикалық байланыста және бірлікте болып, тілдің грамматикалық құрылысын құрайды да, қалған грамматикалық құбылыстар мен жүйелер осы ұғымдардан туындайды. Тілдің грамматикалық құрылысындағы осындай ерекшеліктері мен заңдылықтары әр дәрежедегі мектептерге оқулық ретінде ұсынылып жарияланған Грамматикаларда сипатталады.
Орта мектептерге арналған оқулықтар нормативті Грамматика, ал жоғарғы оқу орындарына (институттар мен университеттерге) арналған оқулықтар мен академиялық басылымдар ғылыми Грамматика деп аталады. Нормативті Граматикада сөздердің грамматикалық мағынасының түрлену жүйесі болатындығы, сөз таптарына белінетіндігі, бір-бірімен байланысып, тіркесіп, сөйлем құрау қызметі, сөйлемнің құрылысы мен түрлері баяндалады.
Ал ғылыми Граматикада осы құбылыстардың сипаты, заңдылықтары ғылыми тұрғыда анықталып, мәні ашылады, әрбір тілдік құбылыстың сипаты басқа тілдік құбылыстармен байланыста, себеп-салдарлық ыңғайда нақтылы зерттеулердің нәтижесінде сипатталады. Ғылыми Грамматиканың қатарына салыстырмалы-тарихи Грамматика да жатады. Ол туыстас тілдердің және әр дәуірдегі көне тілдің грамматикалық құрлысындағы тілдік құбылыстардың сәйкестіктерін салыстыра отырып, даму процестерін зерттеуге, ол тілдік құбылыстардың мәні мен сырын ашуға арналады.
Қазақ тілінің алғашқы Грамматикалары XIX ғасырдың екінші жартысынан орыс тілінде жарық көрді.
Олар: Терентьев М., Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская, СПб., 1875; Катаринский В. Грамматика киргизского языка, этимология и синтаксис, СПб., 1897; Лаптев Н., Грамматика киргиз-кайсацкого языка, СПб., 1898; Мелиоранский П. М., Краткая грамматика казак-киргизского языка, фонетика и этимология, ч. I., 1894, ч II., 1897 т. б. Оқулық ретіндегі грамматикалар: Аманжолов С., Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология. А., 1938; Аманжолов С., Сауранбаев Н., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1939; Аманжолов С., Бегалиев Ғ., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1950; Аманжолов С., Ұйықбаев И., Әбілқаев А., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. А., 1958; Балақаев М., Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. I бөлім; А., 1949; Жұбанов Қ., Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім, А., 1936; Кеңесбаев I., Жиенбаев С., Қазақ тілі грамматикасы. I бөлім; А., 1950; Кеңесбаев I., Ысқақов А., Аханов К., Қазақ тілінің грамматикасы. I бөлім, А., 1961; Арғынов X. Қ., Қазақ тілі. 9-класқа арналған оқулық. А., 1973; Аханов К., Кәтембаева Б., Қазақ тілі. 5-класқа арналған оқулық. А., 1982; Аханов К., Айғабылов А., Қазақ тілі. 6-класқа арналған оқулық. А., 1985; Исаев С., Назарғалиева К., Қазақ тілі. 7-класқа арналған. А., 1991, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997; Исаев С., Назарғапиева., Қазақ тілі, 6-сыныпқа арналған. А., 1994, 1996; Хасенов Ә., Қазақтілі. Ill бөлім; 8-класқа арналған оқулық. А., 1962; Әбуханов Ғ., Қазақ тілі лексика. Фонетика және морфология мен синтаксис. Педучилищеге арналған оқулық. А., 1960, 1967, 1982; Сауранбаев Н., Қазақ тілі. Педучилищеге арнапған. А„ 1953; Ғылыми Г. ретінде жарық көрген еңбектер: Қазіргі қазақ тілі. А., 1954; Қазақтілінің грамматикасы. Морфология. А„ 1967; Синтаксис. А., 1967; Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ., Қазіргі қазақ тілі. Фонетика, лексика. А., 1962; Ысқақов А„ Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А., 1964, 1974; Маманов Ы., Қазіргі қазақ тілі. Етістік. А., 1966; Балақаев М., Қордабаев Т., Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. A., 1961; Аханов К., Тіл білім негіздері. А., 1973, 1978; Аханов К., Грамматика теориясының негіздері. А., 1972 т.б.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. – 569 б. ISBN 9965-808-89-9
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Grammatika gr grammatikh grammatike әrip zhazu til biliminin soz taptaryn sozderdin ozgerui men sojlem kurylysyn zerttejtin salasy Үlken eki salasy bar morfologiya sintaksis Grammatika erezhelerdi ornatu zholymen tildik kategoriyalar arasyndagy katynas zhүjesi Ornatylgan erezheler negizinde tildi kurajtyn elementter kalyptasady zhәne birigedi Bul elementter anyk bolyp korinse de grammatikada teoriyalyk ugym bolyp tabylady zat esim etistik syn esim siyakty Grammatika grek lat grammatike techne әuel basta әripterdi oki alu zhәne zhaza bilu eneri lat gramma әrip tildin ishki grammat kurylysy yagni soz tudyru sozzhasam tәsilderinin morfologiyalyk soz taptary men tүrlenu formalarynyn kategoriyalarynyn sozdin bir birimen bajlanysuy soz tirkesinin sojlem kurlysynyn zhүjesi tildin grammat kurylysyn onyn zandylyktaryn zerttejtin yagni tildegi soz taptaryn olardyn tүrlenu zhүjesin grammat tulgalary men kategoriyalarynyn sozdin bir birimen tirkesu tәsilderi men tүrlerin soz tirkesteri kurlysyn sezderdin sojlemdegi kyzmetin sojlem zhүjesin zertttejtin til biliminin bir salasy Gramatika degen ugym tildin kurylysy retinde de gylym retinde de үsh saladan turady sozzhasam procesinin tәsilderi soz tudyrudyn zholdary men tүrleri tildin sez bajlygyn molajtu amaldary morfologiya sozdin grammat magynalary men formalary grammat kategoriyalar sozdin morfol kuramy men soz taptary olardyn tүrlenu zhүjesi men sipaty sintaksis sozderdin bir birimen bajlanysu tәsilderi men tүrleri soz tirkesi men sojlemnin kurylysy tүrleri sojlemdegi sezderdin kyzmeti Mektep okulyktary men kejbir zertteulerde tildin mәndi bolikterin kurajtyn dybystar zhүjesine sozder men sejlemnin yrgakty әuenine intonaciya bajlanysty fonet kubylystar da durys zhazuga bajlanysty orfografiyanyn sozdegi dybystardyn ajtyluyna bajlanysty orfoepiyanyn sejlemde tynys belgilerin durys koyuga bajlanysty punktuaciyanyn mәseleleri de Grammatika shenberinde karalady Sozzhasamga tilimizde tuyp otyratyn zhana sezderdin zhasalu amal tәsilderi leksika semantikalyk yagni boten tilden soz alu zhana ugymga bajlanysty soz magynasynyn ozgerui arkyly zhasalgan tuyndylar sintetikalyk yagni kosymshalar arkyly zhana soz zhasau analitikalyk yagni sozderdin birigui kosarlanuy tirkesui t b sozzhasam үlgilerinin onimdi onimsiz kunarly kunarsyz tүrleri olardyn zandylyktarymen birge burynnan da zhasalyp kalyptasyp ketken sozderdin kuramdyk kurlystyk sipatyn anyktau zhatady Tildin grammatikalyk kurylysyn tanyp onyn negizgi erekshelikteri men zandylyktaryn anyktauda ogan tәn basty basty grammatikalyk ugymdardy olardyn sipatyn ajkyndap alu kazhet Өjtkeni tildin grammat kurylysyndagy belgili zhүjeler zandylyktar atap ajtkanda tildegi sozderdin belgili bir ortak grammatikalyk kasietteri arkyly top topka belinui sojleude sol sozderdin bir birimen bajlanyska tүsui sejlem kurap belgili bir kyzmet atkaruy negizgi grammatikalyk ugymdarmen sipattapady Olar grammatikalyk magyna grammatikalyk forma grammatikalyk kategoriya Bul үsheui bir birimen diapektikalyk bajlanysta zhәne birlikte bolyp tildin grammatikalyk kurylysyn kurajdy da kalgan grammatikalyk kubylystar men zhүjeler osy ugymdardan tuyndajdy Tildin grammatikalyk kurylysyndagy osyndaj erekshelikteri men zandylyktary әr dәrezhedegi mektepterge okulyk retinde usynylyp zhariyalangan Grammatikalarda sipattalady Orta mektepterge arnalgan okulyktar normativti Grammatika al zhogargy oku oryndaryna instituttar men universitetterge arnalgan okulyktar men akademiyalyk basylymdar gylymi Grammatika dep atalady Normativti Gramatikada sozderdin grammatikalyk magynasynyn tүrlenu zhүjesi bolatyndygy soz taptaryna belinetindigi bir birimen bajlanysyp tirkesip sojlem kurau kyzmeti sojlemnin kurylysy men tүrleri bayandalady Al gylymi Gramatikada osy kubylystardyn sipaty zandylyktary gylymi turgyda anyktalyp mәni ashylady әrbir tildik kubylystyn sipaty baska tildik kubylystarmen bajlanysta sebep saldarlyk yngajda naktyly zertteulerdin nәtizhesinde sipattalady Ғylymi Grammatikanyn kataryna salystyrmaly tarihi Grammatika da zhatady Ol tuystas tilderdin zhәne әr dәuirdegi kone tildin grammatikalyk kurlysyndagy tildik kubylystardyn sәjkestikterin salystyra otyryp damu procesterin zertteuge ol tildik kubylystardyn mәni men syryn ashuga arnalady Қazak tilinin algashky Grammatikalary XIX gasyrdyn ekinshi zhartysynan orys tilinde zharyk kordi Olar Terentev M Grammatika tureckaya persidskaya kirgizskaya i uzbekskaya SPb 1875 Katarinskij V Grammatika kirgizskogo yazyka etimologiya i sintaksis SPb 1897 Laptev N Grammatika kirgiz kajsackogo yazyka SPb 1898 Melioranskij P M Kratkaya grammatika kazak kirgizskogo yazyka fonetika i etimologiya ch I 1894 ch II 1897 t b Okulyk retindegi grammatikalar Amanzholov S Қazak tilinin grammatikasy Morfologiya A 1938 Amanzholov S Sauranbaev N Қazak tili grammatikasy Sintaksis A 1939 Amanzholov S Begaliev Ғ Қazak tili grammatikasy Sintaksis A 1950 Amanzholov S Ұjykbaev I Әbilkaev A Қazak tili grammatikasy Sintaksis A 1958 Balakaev M Қazak tili grammatikasy Sintaksis I bolim A 1949 Zhubanov Қ Қazak tilinin grammatikasy I bolim A 1936 Kenesbaev I Zhienbaev S Қazak tili grammatikasy I bolim A 1950 Kenesbaev I Yskakov A Ahanov K Қazak tilinin grammatikasy I bolim A 1961 Argynov X Қ Қazak tili 9 klaska arnalgan okulyk A 1973 Ahanov K Kәtembaeva B Қazak tili 5 klaska arnalgan okulyk A 1982 Ahanov K Ajgabylov A Қazak tili 6 klaska arnalgan okulyk A 1985 Isaev S Nazargalieva K Қazak tili 7 klaska arnalgan A 1991 1993 1994 1995 1996 1997 Isaev S Nazargapieva Қazak tili 6 synypka arnalgan A 1994 1996 Hasenov Ә Қazaktili Ill bolim 8 klaska arnalgan okulyk A 1962 Әbuhanov Ғ Қazak tili leksika Fonetika zhәne morfologiya men sintaksis Peduchilishege arnalgan okulyk A 1960 1967 1982 Sauranbaev N Қazak tili Peduchilishege arnapgan A 1953 Ғylymi G retinde zharyk korgen enbekter Қazirgi kazak tili A 1954 Қazaktilinin grammatikasy Morfologiya A 1967 Sintaksis A 1967 Kenesbaev I Musabaev Ғ Қazirgi kazak tili Fonetika leksika A 1962 Yskakov A Қazirgi kazak tili Morfologiya A 1964 1974 Mamanov Y Қazirgi kazak tili Etistik A 1966 Balakaev M Қordabaev T Қazirgi kazak tili grammatikasy Sintaksis A 1961 Ahanov K Til bilim negizderi A 1973 1978 Ahanov K Grammatika teoriyasynyn negizderi A 1972 t b DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz