Жер қабатының құрылымы — диаметрі 6357-6378 км-ге тең эллипстік (дөңгелекке жуық) шаршы нысандас Күн жүйесіндегі Күннен әрі қарай санағанда үшінші ғаламшар.
Жер негізгі 3 геосферадан тұрады:
Жердің физикалық қасиеттері мен температурасы тереңдеген сайын өзгереді.
Жердің ішкі өзегін ядро деп атайды. Жердің ядросын радиусы 3486 км-дей құрайды. Ол сыртқы және ішкі ядроға (субядроға) бөлінеді. Бұл екеуінің арасында сыртқы ядро құрамына кіретін аралық белдем бар. Ядро шекарасында бойлық сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы 13,6 км/с-тан 8,1 км/с-қа дейін кемиді, субядро шегіне тау 11,2 км/с-қа дейін артады. Субядродағы сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тұрақты.
Жердің келесі қабаты — мантия (гр. mantion—жамылғы). Мантия жоғарғы (900 км-ге дейін) және төменгі (900—2900 км) мантияға бөлінеді. Мантия жер көлемінің 83%-ын, жалпы салмағының 67%-ын құрайды. Жоғарғы мантияның 250—300 км тереңдігінде қаттылығы мен беріктігі төмендеу, тұтқыр қабат орналасқан, оны астеносфера деп атайды.
Жердің ең беткі жұқа қатты қабығы — жер қыртысы. Жер қыртысы деп - литосфераның жоғарғы қабаты, жер бетіндегі барлық сулар - гидросфера, жерден 20 шақырым биіктікке дейінгі атмосфераның төменгі қабатын және бүкіл тірі ағзалардың өмір сүру аймағын айтамыз. Географиялық қабықтың пайда болуынан ірі табиғи кешендері материктер мен мұхиттар пайда болды. Дүние жүзінде 6 материк немесе құрлық бар. Олар: Еуразия, Африка, Солтүстік Америка, Оңтүстік Америка, Аустралия, Антрактида. Мұхиттардың саны 4: Тынық, Атлант, Үнді, Солтүстік мұзды мұхиттары.
1. Жердің ішкі ядросы 2. Сыртқы ядросы 3. Мантия 4. Сыртқы мантиясы 5. Жер қыртысы 6. Литосфера | Тереңдігі (км) | Қабаттар (геосфералар) | Тығыздығы (г/cм3) |
---|---|---|---|
0 - 60 | Литосфера | — | |
0 - 35 | Жер қыртысы | 2,2 - 2,9 | |
35 - 60 | Сыртқы мантия | 3,4 - 4,4 | |
35 - 2 890 | Мантия | 3,4 - 5,6 | |
100 - 700 | Астеносфера | — | |
2 890 - 5 100 | Сыртқы ядро | 9,9 - 12,2 | |
5 100 - 6 378 | Ішкі ядро (субядро) | 12,8 - 13,1 |
Геология жердің құрамы мен құрылымын,оның табиғи дамуының тарихын және де ондағы тіршіліктің туып,өршуін зерттейді. Жер бірнеше қабаттардан тұрады:сыртқы қабат-жердің қабығы (5-70 км.тереңдікке шейін), мантия (2900 км.тереңдікте) және өзегі (6371км.тереңде). Олардың әрқайсысының химиялық құрамы,физикалық қасиеттері және жағдайы әртүрлі Жер қабығы басқа қабаттарға қарағанда толығырақ зерттелгенде де,мантия мен өзегінің құрамы мен құрылысы әлі де болса толық анықталмаған. Жер қабығының үстіне су қабығы немесе гидросфера және ауа қабаты (атмосфера) орналасады. Гидросфера жер бетінің 71% аумағын жабады. Атмосфераның төменгі шегі құрлық пен мұхиттың бетінен басталады да одан жоғары 1000километрге дейін тарайды .
Жер қабығының құрамы
Жер қабығы тау жыныстарынан құралады да,олар минералдардан түзіледі. Минералдар деп жер қабығының физика химиялық табиғи процестерден пайда болған өзінің химиялық құрамы мен физикалық қасиеттері тұрақты қосындыларды айтады.
Тау жыныстары бір немесе бірнеше минералдардан құралып,жер қабығында өзіне тән геологиялық денелер түзеді. Жаралу тегіне байланысты тау жыныстары магмалық,шөгінді және метаморфтық болып үш үлкен топқа жіктеледі. Магмалық тау жыныстары жер қойнауында болатын силикатты балқыма ерітіндінің (магма) жер бетіне жетіп (оны енді лава дейді) қатаюынан немесе жер қойнауында кептеліп кристалдануынан пайда болады. Магмалық жыныстар көбіне кристалды құрылымды болып, нағыз, ұдайы өте қатты біркелкі массивтер түзеді. Олардың үлгісі ретінде тереңде кристалданған гранитті,немесе жер бетіне төгілген базальтты атаған жөн. Әрине, бұл жыныстар арасынан жан жануарлардың,өсімдіктердің қалдықтарының табылуы мүмкін емес.
Шөгінді тау жыныстары жер бетіне су бассейндерінің түбінде органикалық және анорганикалық заттардың заттардың шөгуінен пайда болады. Байырғы жыныстардың экзогендік процестер әсерінен бұзылған түйіршіктері мен жануарлардың, өсімдіктердің қалдықтары біртіндеп шөге келе қат қабаттар түзеді. Шөгінді тау жыныстары жаралу тегіне байланысты үгінді (механикалық шөгінділер), химиялық (хемогенді), органогенді және аралас топтарға жіктеледі.
Үгінді жыныстар тозып бұзылған жыныстардың сынық үгінділерінің шайылып, кейіннен бір тұста шөгуінен пайда болады. Осылайша дөңбектастар, малтатастар, құм және құмтастар, аргилиттер, балшық тақтатастар түзіледі. Хемогенді жыныстар тұздардың қанық ерітінділерінен немесе химиялық реакциялар әсерінен тұнған заттар. Олардың басты топтары:әктастар,кремнийлі,темірлі,галоидты,күкіртқышқылды тұздар.
Әктасты жыныстарға ізбестастар,олитті ізбестастар,ізбесті туфтар, доломиттер т.б. жатады. Кремнийлі жыныстарға ыстық бұлақтар суынан тұнған кремнийлік туфты атауға болады. Сонымен қатар, яшмалар, тұнған кремнийлі тақтатастар соларға жатады. Органогенді жыныстар өсімдіктердің,жәндіктердің азды көпті қалдықтарынан тұрады. Ең жиі тарағандары: ізбестастар, қабыршақтар, ақ бор, трепелдер және каустобиолиттер.
Аралас тау жыныстары жоғарыда терілген жыныстардың қоспасынан тұрады. Мысалы балшық ізбестас, мергел, құмқұмайтты ізбестас, опокалар. Метаморфтық тау жыныстары деп байырғы шөгінді,магмалық,типті метаморфтық тау жыныстарының тереңде батып өзгеруінен жаралған жыныстарды атайды. Осылайша өскен температура мен қысым әсерінен бұрынғы нығыз, сом магмалық жыныстар тақталанады, ал шөгінді жыныстар кристалл құрылымды жынысқа көшеді. Сонымен тау жыныстары әжептәуір өзгерістерге ұшырап,жаңа қасиеттерге ие болады.Бұлардың негізгі ерекшелігі жер қойнауындағы жойқын қысым мен температурадан құрылымы кристалдық,түзілімі тақталанған болуы.Көптеген метаморфтық жыныстардан кварциттерді,мәрмәрді,әртүрлі тақтатастардан,гнейстерді атаған жөн.
Тау жыныстарының геологиялық жасы
Тау жыныстарының геологиялық жасын жыныс қабаттарының бір бірімен кезектесіп алмасуын реттеу арқылы анықтайды. Органикалық қалдықтардың,құрылымы мен құрамын,тік және горизонталь бағыттардағы арақатынастарды реттеу арқылы ғалымдар жер жүзіне лайықты стратиграфиялық шкала жасаған. Ол жер қабығының дамуының басты басты тарихи геологиялық заңдылықтарын меңзейді. Оған қоса және соған пара пар геологиялық мезгілдің кезектесуін көрсететін геохронологиялық кестеде жасалды. әрбір бөлшектері организмдердің тасқа айналған қалдықтарымен межеленген. Бірақ та ең көне архей және протерозой эраларында организмдер қалдықтары өте сирек кездесетіндіктен ол екеуін кезеңдерге жіктеу қиынға соғады
Шөгінді тау жыныстарының жатыс пішіндері
Шөгінді тау жыныстарының ең басты көрінісі олардың бір бірімен үнемі параллель,немесе параллельге жақын орналасуы.Оны жыныстың қаттасуы дейді.Жыныс қабаттары бір бірімен құрамы,құрылысы,түзілімі және түсі арқылы ажыратылады. Шөгінділердің жеке қабаттары(тастары)бір бірімен қаттасу шектерімен ажыратылады.Қабаттың төменгі межесін оның табаны дейді,үстіңгі қабаттың табаны болғаны.
Шөгінді дыныстардың әуелгі пішіні біркелкі жыныстардан түзіліп,параллельге жақын беттермен жабуы мен табаны,шектелген горизонталь жатқан қабат.Дегенмен кейінен жер қабығында дүркін дүркін өтетін қозғалыстар әсерінен шөгінді жыныстардың горизонталь жатуы бұзылады да,қабат әртүрлі еңшік бағытта құлайды.
Көлбеу құлаған қабаттың нақтылы,горизонталь және тік бағыттағы қалыңдығын өлшейді.Қабаттың нақтылы қалыңдығы деп кез келген нүктеде оның жабуынан табанына түсірілген перпендикулярдың ұзындығын атайды(1-1 сурет,АС).
Қабаттың горизонталь қалыңдығы осы бағыттағы жабуы мен табаны арасындағы сызықтың ұзындығымен өлшенеді(1-1 сурет,АБ). Тіл қалыңдығы кез келген нүктеден тік бағыттағы жабуы мен табаны арасындағы сызықтың ұзындығымен өлшенеді(1-1 сурет,АД) өлшемі. Жер астында болатын процестер әсерінен жер қабығындағы қозғалыстар үш түрге бөлінеді:тербеліс,қатпар құрушы және жарылыс.Алдыңғы екі қозғалыстардан тау жыныстарының қабаттары иіліп,майысады,ал үшіншіден жыныс қабаттары сынып,жарықшақтанады.
Тербеліс қозғалыстардан жер қабығының жеке аймақтары тік бағытта төмен құлдырайды немесе жоғары көтеріледі.Тербелу қозғалыстары қай заманда болсын,ұдайы өтіп тұрады.Бұлардың нәтижесінде шөгінді қабаттар аздап майысып, горизонталь жатқан қабаттар өздерінің горизонталь жатысып жоғалтып, өте мөте жатық ойыстар (синеклизалар) мен көтерілімдер (антеклизалар) құрайды. Олар ішінара тағы да кішігірім ойыстар мен көтерілімдерге тап болады.
Қатпарлы (пликативті) қозғалыстар нәтижесінен қатпарлар түзіледі,яғни қабаттар толқын тәрізді иілімдер құрайды(1-1 сурет). Өзегінде жас жыныстар,қанатында көне жыныстар жатқан қатпарды синклиналь дейді.Оның майысуы төмен қарайды да,қанаттарындағы қабаттар бір біріне қарай беттеседі.Өзегі көне қабаттармен толып,қанаттарында жас қабаттар жатқан өатпарларды антиклиналь деп атайды.Оның майысу доғасы жоғары қарайды да,қанаттарындағы қабаттар кері жақтарға құлайды.Жапсарлас антиклиналь мен синклиналь бірігіп толық қатпар құрайды.
Қатпарлар келесі мүшелерге бөлінеді:
- қанаттары (А)қатпардың қос жақтаулары;
- қасы (Б) қос қанаттарын тоғыстырған сызық;
- Антиклинальдың қас тұсын ері,синклинальдікін мульда дейді;
- өс жазықтығы (СДЕF) қатпарды тең жаратын ойдан шығарылған жазықтық;
- өс (білік) СF өс жазықтығының пландағы проекциясы;
- қатпар бұрышы (МDN) қатпардың қанаттарының жалғасынан түйіскен тұсының бұрышы;
Сонымен телінген қос қатпардағы антиклинальдың төмен құлдыраған қанаты синклинальдың өрлеген қанаты болады. Өс жазықтығының кеңістіктегі жағдайына және қанаттарының құлау түріне байланысты қатпарлардың пішіні әртүрлі болады.Қатпардың қос қанатының құлау бұрышы бірдей болса,оны тік қатпар дейді. Десек те қатпарлар кей жайда ғана симетриялы пішінді болады. Егер қатпардың қанаттарының құлау бұрыштары өзгеше болса,қатпарды қисық немесе еңкіш дейді. Төңкерілген ері оның қанаттарының біреуінен асып түскен. Егер қатпардың қанаттары горизонталь орналасса,оны сұлаған дейді.
Табиғи жағдайда бір қанаты ғана көтеріліп,не құлаған иіндер кездеседі де оларды моноклинал, не флексура деп атайды. Қатпарлардың түрлері жыныс қабатына түскен қысым күштерінің бағытына байланысты. Қатпардың төрт құбыладағы жайын анықтау үшін қабаттың көсілу және құлау бағыттарын анықтау керек. Көсілу сызығы деп қатпар қанатының горизонталь жазықтықпен кесілген сызығын айтады. Құлау сызығы деп,қанат бойындағы соған перпендикуляр сызықты айтады. Оларды тау кен құбылнамасымен өлшейді. Жарықтар (дизъюнктивті) деформациялар кезінде Жердің ішкі күштерінің салдарынан үзіліп (жарылып) кетеді.Содан пайда болған жарықты бойлап қабаттың екі қабаты бір біріне қарағанда жылжиды. Жарықтың өзімен қоса бұл жерде лықсыма,ығыспа,жылыспа,бастырма түрлері болады. Қабаттың екі жағын орнына өзін бойлатып көшірген жарықты жылжытушы деп атайды. Осындайда жарық еңкіш болса(көбіне солай болады)оның үстіңгі жағындағы қабаттар тобын төбе қанаты, астындағы қанаттарын табан қанаты деп атайды.
Егер жылжытушыны бойлап төбе қанаты төмен түскен болса,ондай деформацияны лықсыма дейді, керісінше, егер төбе қабаты жоғары қарай ығысса ығыспа пайда болады.
Жарықша бұзылулардан алдымен антиклиналь қатпарларының төбешіктері жарықшақтанады.Егер қос жарықтың орталық блогы басқа екі қанатымен салыстырғанда жоғары көтерілген болса,ондайлардың горст (жар төбе) деп атайды,керісінше, орталық блок төмен жылжыса,оны опырық(грабен)дейді.
Егер екі қанат тек горизонталь бағытта жылжыса жылыспа пайда болады.Табиғатта жылыспа мен ығысулар іркес тіркес келеді де ығыспа жылыспалар пайда болады.
Кей жағдайда жылжытушы тым шамалы болады да төбе қанаты оны бойлап,жоғары ығысады да бастырма түзіледі.
Жоғарыда айтылған деформациялар бірігіп жер қыртысының алғашқы құрылымы мен жер бетінің бедерінің өзгеруіне әкеледі.Жер қыртысында әлденеше геологиялық құрылымдар пайда болады,олардың ішінде ең ірілері платформа мен геосинклинальдар(қатпарлы құрылымдар). Платформалар жер қабығының негізгі тектоникалық құрылымы.Оларға негізінде шамалы амплитудадағы тербеліс қозғалыстары тән, себебінен өзінің байырғы құрылымын кілт өзгерте алмайды. Платформалар екі үлкен қабаттан құрылады. Төменгі қабаты күшті метаморфталған,бұзылған өте көне (докембрий)жыныстардан құралады,ал үстіңгісі одан жас фанерлозойдың жыныстарынан түзіледі. Жоғарыда айтқандай тербеліс қозғалыстарынан осы шөгінді жабуы антеклиза, синеклиза және кіші гірім жергілікті құрылымдар құрайды.
Геосинклиналь жер қабатының ең қозғалысты аймақтары.Сондықтан олар қалың (бірнеше мың метр)әртекті жыныстар қабаттарынан құрылады.Геосинклиналь даму жолында екі сатыдан өтеді.Алғашқы сатысынан ол өркенді төмен майысқан теңіз бассейнінің табаны болады да,онда әртүрлі шөгінді және вулканды жыныстар үймелейды.
Екінші сатысында геосинклинальдар қатпарланып,жоғары көтеріліп таулы қатпарлыжүйеге айналады.Мысалы Орал, Сарыарқа, Кавказ, Қырым, Копет Даг. Геосинклинальдар қазіргі кещде де дамудан.Осындай даму үстіндегі геосинклинальдың көрініс ретінде Тынық мұхиттың батыс шегіндегі Камчатка Курил Жапонның доғалы аралдарын және олармен жапсарлас теңіздің терең науарларын сілтеген жөн.
Дереккөздер
- Jordan T. H., Structural Geology of the Earth's Interior|tidning, Proceedings National Academy of Science|datum, 1979, 76,, 4192–4200 [1]
- Robertson Eugene C., 2001-07-26 [2] The Interior of the Earth|utgivare,24 mars 2007
- Нұрсұлтанов Ғ. М. «Мұнай және газды өндіріп, өңдеу»
- Чердабаев Р.Т. «Нефть: вчера, сегодня и завтра»
- Шуров В.И. «Технология и техника добычи нефти М. 1983 г.»
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zher kabatynyn kurylymy diametri 6357 6378 km ge ten ellipstik dongelekke zhuyk sharshy nysandas Kүn zhүjesindegi Kүnnen әri karaj sanaganda үshinshi galamshar Zher negizgi 3 geosferadan turady zher kyrtysy mantiya yadro Zherdin fizikalyk kasietteri men temperaturasy terendegen sajyn ozgeredi Zherdin ishki ozegin yadro dep atajdy Zherdin yadrosyn radiusy 3486 km dej kurajdy Ol syrtky zhәne ishki yadroga subyadroga bolinedi Bul ekeuinin arasynda syrtky yadro kuramyna kiretin aralyk beldem bar Yadro shekarasynda bojlyk sejsmikalyk tolkyndardyn taralu zhyldamdygy 13 6 km s tan 8 1 km s ka dejin kemidi subyadro shegine tau 11 2 km s ka dejin artady Subyadrodagy sejsmikalyk tolkyndardyn taralu zhyldamdygy turakty Zherdin kelesi kabaty mantiya gr mantion zhamylgy Mantiya zhogargy 900 km ge dejin zhәne tomengi 900 2900 km mantiyaga bolinedi Mantiya zher koleminin 83 yn zhalpy salmagynyn 67 yn kurajdy Zhogargy mantiyanyn 250 300 km terendiginde kattylygy men beriktigi tomendeu tutkyr kabat ornalaskan ony astenosfera dep atajdy Zherdin en betki zhuka katty kabygy zher kyrtysy Zher kyrtysy dep litosferanyn zhogargy kabaty zher betindegi barlyk sular gidrosfera zherden 20 shakyrym biiktikke dejingi atmosferanyn tomengi kabatyn zhәne bүkil tiri agzalardyn omir sүru ajmagyn ajtamyz Geografiyalyk kabyktyn pajda boluynan iri tabigi keshenderi materikter men muhittar pajda boldy Dүnie zhүzinde 6 materik nemese kurlyk bar Olar Euraziya Afrika Soltүstik Amerika Ontүstik Amerika Australiya Antraktida Muhittardyn sany 4 Tynyk Atlant Үndi Soltүstik muzdy muhittary Zher kurylymy 1 Zherdin ishki yadrosy 2 Syrtky yadrosy 3 Mantiya 4 Syrtky mantiyasy 5 Zher kyrtysy 6 Litosfera Terendigi km Қabattar geosferalar Tygyzdygy g cm3 0 60 Litosfera 0 35 Zher kyrtysy 2 2 2 935 60 Syrtky mantiya 3 4 4 435 2 890 Mantiya 3 4 5 6100 700 Astenosfera 2 890 5 100 Syrtky yadro 9 9 12 25 100 6 378 Ishki yadro subyadro 12 8 13 1 Geologiya zherdin kuramy men kurylymyn onyn tabigi damuynyn tarihyn zhәne de ondagy tirshiliktin tuyp orshuin zerttejdi Zher birneshe kabattardan turady syrtky kabat zherdin kabygy 5 70 km terendikke shejin mantiya 2900 km terendikte zhәne ozegi 6371km terende Olardyn әrkajsysynyn himiyalyk kuramy fizikalyk kasietteri zhәne zhagdajy әrtүrli Zher kabygy baska kabattarga karaganda tolygyrak zerttelgende de mantiya men ozeginin kuramy men kurylysy әli de bolsa tolyk anyktalmagan Zher kabygynyn үstine su kabygy nemese gidrosfera zhәne aua kabaty atmosfera ornalasady Gidrosfera zher betinin 71 aumagyn zhabady Atmosferanyn tomengi shegi kurlyk pen muhittyn betinen bastalady da odan zhogary 1000kilometrge dejin tarajdy Zher kabygynyn kuramy Zher kabygy tau zhynystarynan kuralady da olar mineraldardan tүziledi Mineraldar dep zher kabygynyn fizika himiyalyk tabigi procesterden pajda bolgan ozinin himiyalyk kuramy men fizikalyk kasietteri turakty kosyndylardy ajtady Tau zhynystary bir nemese birneshe mineraldardan kuralyp zher kabygynda ozine tәn geologiyalyk deneler tүzedi Zharalu tegine bajlanysty tau zhynystary magmalyk shogindi zhәne metamorftyk bolyp үsh үlken topka zhikteledi Magmalyk tau zhynystary zher kojnauynda bolatyn silikatty balkyma eritindinin magma zher betine zhetip ony endi lava dejdi katayuynan nemese zher kojnauynda keptelip kristaldanuynan pajda bolady Magmalyk zhynystar kobine kristaldy kurylymdy bolyp nagyz udajy ote katty birkelki massivter tүzedi Olardyn үlgisi retinde terende kristaldangan granitti nemese zher betine togilgen bazaltty atagan zhon Әrine bul zhynystar arasynan zhan zhanuarlardyn osimdikterdin kaldyktarynyn tabyluy mүmkin emes Shogindi tau zhynystary zher betine su bassejnderinin tүbinde organikalyk zhәne anorganikalyk zattardyn zattardyn shoguinen pajda bolady Bajyrgy zhynystardyn ekzogendik procester әserinen buzylgan tүjirshikteri men zhanuarlardyn osimdikterdin kaldyktary birtindep shoge kele kat kabattar tүzedi Shogindi tau zhynystary zharalu tegine bajlanysty үgindi mehanikalyk shogindiler himiyalyk hemogendi organogendi zhәne aralas toptarga zhikteledi Үgindi zhynystar tozyp buzylgan zhynystardyn synyk үgindilerinin shajylyp kejinnen bir tusta shoguinen pajda bolady Osylajsha donbektastar maltatastar kum zhәne kumtastar argilitter balshyk taktatastar tүziledi Hemogendi zhynystar tuzdardyn kanyk eritindilerinen nemese himiyalyk reakciyalar әserinen tungan zattar Olardyn basty toptary әktastar kremnijli temirli galoidty kүkirtkyshkyldy tuzdar Әktasty zhynystarga izbestastar olitti izbestastar izbesti tuftar dolomitter t b zhatady Kremnijli zhynystarga ystyk bulaktar suynan tungan kremnijlik tufty atauga bolady Sonymen katar yashmalar tungan kremnijli taktatastar solarga zhatady Organogendi zhynystar osimdikterdin zhәndikterdin azdy kopti kaldyktarynan turady En zhii taragandary izbestastar kabyrshaktar ak bor trepelder zhәne kaustobiolitter Aralas tau zhynystary zhogaryda terilgen zhynystardyn kospasynan turady Mysaly balshyk izbestas mergel kumkumajtty izbestas opokalar Metamorftyk tau zhynystary dep bajyrgy shogindi magmalyk tipti metamorftyk tau zhynystarynyn terende batyp ozgeruinen zharalgan zhynystardy atajdy Osylajsha osken temperatura men kysym әserinen buryngy nygyz som magmalyk zhynystar taktalanady al shogindi zhynystar kristall kurylymdy zhynyska koshedi Sonymen tau zhynystary әzheptәuir ozgeristerge ushyrap zhana kasietterge ie bolady Bulardyn negizgi ereksheligi zher kojnauyndagy zhojkyn kysym men temperaturadan kurylymy kristaldyk tүzilimi taktalangan boluy Koptegen metamorftyk zhynystardan kvarcitterdi mәrmәrdi әrtүrli taktatastardan gnejsterdi atagan zhon Tau zhynystarynyn geologiyalyk zhasy Tau zhynystarynyn geologiyalyk zhasyn zhynys kabattarynyn bir birimen kezektesip almasuyn retteu arkyly anyktajdy Organikalyk kaldyktardyn kurylymy men kuramyn tik zhәne gorizontal bagyttardagy arakatynastardy retteu arkyly galymdar zher zhүzine lajykty stratigrafiyalyk shkala zhasagan Ol zher kabygynyn damuynyn basty basty tarihi geologiyalyk zandylyktaryn menzejdi Ogan kosa zhәne sogan para par geologiyalyk mezgildin kezektesuin korsetetin geohronologiyalyk kestede zhasaldy әrbir bolshekteri organizmderdin taska ajnalgan kaldyktarymen mezhelengen Birak ta en kone arhej zhәne proterozoj eralarynda organizmder kaldyktary ote sirek kezdesetindikten ol ekeuin kezenderge zhikteu kiynga sogady Shogindi tau zhynystarynyn zhatys pishinderi Shogindi tau zhynystarynyn en basty korinisi olardyn bir birimen үnemi parallel nemese parallelge zhakyn ornalasuy Ony zhynystyn kattasuy dejdi Zhynys kabattary bir birimen kuramy kurylysy tүzilimi zhәne tүsi arkyly azhyratylady Shogindilerdin zheke kabattary tastary bir birimen kattasu shekterimen azhyratylady Қabattyn tomengi mezhesin onyn tabany dejdi үstingi kabattyn tabany bolgany Shogindi dynystardyn әuelgi pishini birkelki zhynystardan tүzilip parallelge zhakyn bettermen zhabuy men tabany shektelgen gorizontal zhatkan kabat Degenmen kejinen zher kabygynda dүrkin dүrkin otetin kozgalystar әserinen shogindi zhynystardyn gorizontal zhatuy buzylady da kabat әrtүrli enshik bagytta kulajdy Kolbeu kulagan kabattyn naktyly gorizontal zhәne tik bagyttagy kalyndygyn olshejdi Қabattyn naktyly kalyndygy dep kez kelgen nүktede onyn zhabuynan tabanyna tүsirilgen perpendikulyardyn uzyndygyn atajdy 1 1 suret AS Қabattyn gorizontal kalyndygy osy bagyttagy zhabuy men tabany arasyndagy syzyktyn uzyndygymen olshenedi 1 1 suret AB Til kalyndygy kez kelgen nүkteden tik bagyttagy zhabuy men tabany arasyndagy syzyktyn uzyndygymen olshenedi 1 1 suret AD olshemi Zher astynda bolatyn procester әserinen zher kabygyndagy kozgalystar үsh tүrge bolinedi terbelis katpar kurushy zhәne zharylys Aldyngy eki kozgalystardan tau zhynystarynyn kabattary iilip majysady al үshinshiden zhynys kabattary synyp zharykshaktanady Terbelis kozgalystardan zher kabygynyn zheke ajmaktary tik bagytta tomen kuldyrajdy nemese zhogary koteriledi Terbelu kozgalystary kaj zamanda bolsyn udajy otip turady Bulardyn nәtizhesinde shogindi kabattar azdap majysyp gorizontal zhatkan kabattar ozderinin gorizontal zhatysyp zhogaltyp ote mote zhatyk ojystar sineklizalar men koterilimder anteklizalar kurajdy Olar ishinara tagy da kishigirim ojystar men koterilimderge tap bolady Қatparly plikativti kozgalystar nәtizhesinen katparlar tүziledi yagni kabattar tolkyn tәrizdi iilimder kurajdy 1 1 suret Өzeginde zhas zhynystar kanatynda kone zhynystar zhatkan katpardy sinklinal dejdi Onyn majysuy tomen karajdy da kanattaryndagy kabattar bir birine karaj bettesedi Өzegi kone kabattarmen tolyp kanattarynda zhas kabattar zhatkan oatparlardy antiklinal dep atajdy Onyn majysu dogasy zhogary karajdy da kanattaryndagy kabattar keri zhaktarga kulajdy Zhapsarlas antiklinal men sinklinal birigip tolyk katpar kurajdy Қatparlar kelesi mүshelerge bolinedi kanattary A katpardyn kos zhaktaulary kasy B kos kanattaryn togystyrgan syzyk Antiklinaldyn kas tusyn eri sinklinaldikin mulda dejdi os zhazyktygy SDEF katpardy ten zharatyn ojdan shygarylgan zhazyktyk os bilik SF os zhazyktygynyn plandagy proekciyasy katpar buryshy MDN katpardyn kanattarynyn zhalgasynan tүjisken tusynyn buryshy Sonymen telingen kos katpardagy antiklinaldyn tomen kuldyragan kanaty sinklinaldyn orlegen kanaty bolady Өs zhazyktygynyn kenistiktegi zhagdajyna zhәne kanattarynyn kulau tүrine bajlanysty katparlardyn pishini әrtүrli bolady Қatpardyn kos kanatynyn kulau buryshy birdej bolsa ony tik katpar dejdi Desek te katparlar kej zhajda gana simetriyaly pishindi bolady Eger katpardyn kanattarynyn kulau buryshtary ozgeshe bolsa katpardy kisyk nemese enkish dejdi Tonkerilgen eri onyn kanattarynyn bireuinen asyp tүsken Eger katpardyn kanattary gorizontal ornalassa ony sulagan dejdi Tabigi zhagdajda bir kanaty gana koterilip ne kulagan iinder kezdesedi de olardy monoklinal ne fleksura dep atajdy Қatparlardyn tүrleri zhynys kabatyna tүsken kysym kүshterinin bagytyna bajlanysty Қatpardyn tort kubyladagy zhajyn anyktau үshin kabattyn kosilu zhәne kulau bagyttaryn anyktau kerek Kosilu syzygy dep katpar kanatynyn gorizontal zhazyktykpen kesilgen syzygyn ajtady Қulau syzygy dep kanat bojyndagy sogan perpendikulyar syzykty ajtady Olardy tau ken kubylnamasymen olshejdi Zharyktar dizyunktivti deformaciyalar kezinde Zherdin ishki kүshterinin saldarynan үzilip zharylyp ketedi Sodan pajda bolgan zharykty bojlap kabattyn eki kabaty bir birine karaganda zhylzhidy Zharyktyn ozimen kosa bul zherde lyksyma ygyspa zhylyspa bastyrma tүrleri bolady Қabattyn eki zhagyn ornyna ozin bojlatyp koshirgen zharykty zhylzhytushy dep atajdy Osyndajda zharyk enkish bolsa kobine solaj bolady onyn үstingi zhagyndagy kabattar tobyn tobe kanaty astyndagy kanattaryn taban kanaty dep atajdy Eger zhylzhytushyny bojlap tobe kanaty tomen tүsken bolsa ondaj deformaciyany lyksyma dejdi kerisinshe eger tobe kabaty zhogary karaj ygyssa ygyspa pajda bolady Zharyksha buzylulardan aldymen antiklinal katparlarynyn tobeshikteri zharykshaktanady Eger kos zharyktyn ortalyk blogy baska eki kanatymen salystyrganda zhogary koterilgen bolsa ondajlardyn gorst zhar tobe dep atajdy kerisinshe ortalyk blok tomen zhylzhysa ony opyryk graben dejdi Eger eki kanat tek gorizontal bagytta zhylzhysa zhylyspa pajda bolady Tabigatta zhylyspa men ygysular irkes tirkes keledi de ygyspa zhylyspalar pajda bolady Kej zhagdajda zhylzhytushy tym shamaly bolady da tobe kanaty ony bojlap zhogary ygysady da bastyrma tүziledi Zhogaryda ajtylgan deformaciyalar birigip zher kyrtysynyn algashky kurylymy men zher betinin bederinin ozgeruine әkeledi Zher kyrtysynda әldeneshe geologiyalyk kurylymdar pajda bolady olardyn ishinde en irileri platforma men geosinklinaldar katparly kurylymdar Platformalar zher kabygynyn negizgi tektonikalyk kurylymy Olarga negizinde shamaly amplitudadagy terbelis kozgalystary tәn sebebinen ozinin bajyrgy kurylymyn kilt ozgerte almajdy Platformalar eki үlken kabattan kurylady Tomengi kabaty kүshti metamorftalgan buzylgan ote kone dokembrij zhynystardan kuralady al үstingisi odan zhas fanerlozojdyn zhynystarynan tүziledi Zhogaryda ajtkandaj terbelis kozgalystarynan osy shogindi zhabuy antekliza sinekliza zhәne kishi girim zhergilikti kurylymdar kurajdy Geosinklinal zher kabatynyn en kozgalysty ajmaktary Sondyktan olar kalyn birneshe myn metr әrtekti zhynystar kabattarynan kurylady Geosinklinal damu zholynda eki satydan otedi Algashky satysynan ol orkendi tomen majyskan teniz bassejninin tabany bolady da onda әrtүrli shogindi zhәne vulkandy zhynystar үjmelejdy Ekinshi satysynda geosinklinaldar katparlanyp zhogary koterilip tauly katparlyzhүjege ajnalady Mysaly Oral Saryarka Kavkaz Қyrym Kopet Dag Geosinklinaldar kazirgi keshde de damudan Osyndaj damu үstindegi geosinklinaldyn korinis retinde Tynyk muhittyn batys shegindegi Kamchatka Kuril Zhaponnyn dogaly araldaryn zhәne olarmen zhapsarlas tenizdin teren nauarlaryn siltegen zhon DerekkozderJordan T H Structural Geology of the Earth s Interior tidning Proceedings National Academy of Science datum 1979 76 4192 4200 1 Robertson Eugene C 2001 07 26 2 The Interior of the Earth utgivare 24 mars 2007 Nursultanov Ғ M Munaj zhәne gazdy ondirip ondeu Cherdabaev R T Neft vchera segodnya i zavtra Shurov V I Tehnologiya i tehnika dobychi nefti M 1983 g