Жеті жарғы — Тәуке хан (1678–1718) тұсында қабылданған қазақ халқының дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдарының жинағы. XVII ғасырда қазақ хандығының ыдырау қаупінің тууына байланысты Тәуке хан елдің ауызбірлігін арттыратын шаралар қарастырып, хандық билікті нығайтуға күш салды. Қазақ қоғамының дамуы мықты билік пен бірлікті қамтамасыз ете алатын жаңа заңдар жүйесін қажет етті. Осы ретте Тәуке хан бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі әдеп-ғұрып заңдары мен өзінен бұрынғы хандардың тұсында қабылданған “Қасым ханның қасқа жолы” мен “Есім ханның ескі жолын” одан әрі жетілдіру арқылы жаңа заң жүйесін жасауға тырысты. Үш жүздің игі жақсылары мен билерін жинап, оның ішінде атақты Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би бар, Күлтөбенің басында “” деген атауға ие болған заңдар жиынтығын қабылдады. Жеті жарғыға сүйенген қазақ билері ел ішіндегі дау-жанжалдар мен саяси маңызы бар мәселелерді тиімді шеше алды. Жаңа заң жүйесі қазақ халқының өмірлік мәселелерін барлық жағынан қамтыды, соның нәтижесінде Тәуке ханның билік еткен тұсы Қазақ хандығының барынша күшейіп, дәуірлеген кезі болды. Жеті жарғыдан кейін арнайы атаулы заң жүйесі жасалмағандықтан және Жеті жарғының өзі талап, тілекті қанағаттандырарлық деңгейде болғандықтан, оның көптеген жол-жобалары мен қағидалары 20-ғасырдың басына дейін қолданылып келді. (Мысалы, бұл қағидаларға Абай да үлкен мән бергені және кезінде өзі жасаған заң жобасында ескергені белгілі.) Жеті жарғы, қазақтың ұлттық шешендік өнеріне сай, негізінен, афоризмдермен, мақал-мәтелдерден, қанатты сөздерден құралған. Бұл жүйені мазмұндық-кезеңдік жағынан “Қасым ханның қасқа жолы” мен “Есім ханның ескі жолына” негізделген және Тәуке ханның өз дәуіріне, саясатына сай енгізілген өзгерістер деп үшке бөлуге болады. Жеті жарғының толық нұсқасы сақталмаған. Кейбір үзінділері К. Шүкірәлиевтің (1804), Я. Гавердовскийдің (1806), А. Левшиннің (1832) жазбаларында кезігеді. Олардан басқа Н.Гродеков, Л.А. Словохотов, А.П. Чулошников тәрізді орыс ғалымдарының зерттеулері мен айтқан ой-пікірлері шежіреші Ә. Қайнарбайұлынан алынған нұсқаға жақын келеді. Аталған нұсқада Жеті жарғының аталуы Тәуке хан енгізген жеті өзгеріске байланысты деген тұжырым жасалынған. Бұл өзгерістерде төрелер мен қожаларға ерекше құқық беру арқылы билікті нығайту мақсаты көзделгені айқын байқалады.
Онда жер дауы, отбасы және , қылмыс пен , ұрлық-қорлық, тонаушылыққа және куәлік ету мен ант беру рәсімдеріне орай қалыптасып, тұжырымдалған қазақтың ұлттық әдеп-ғұрып заңдары көрініс тапқан. «Жарғы» сөзі қазақша әділдік, шешім деген ұғымды білдірген. Түпкі мәні жарудан, нәрсенің салмағын бір жағына аудармай, дәл де әділ айырудан шыққан. Дауды әділ, тура шешкен билерді халық: «Қара қылды қақ жарған» деп мадақтайды. Ол заманда бас кетсе де әділ сөйлеген.
Бізге белгілі, «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» және Тәуке ханның «жеті жарғысы» осы хан кеңесінің шешімі арқылы жарыққа шығып, елге таралған. Жәңгір ханның ұлы Тәуке «, « өз дәуіріне сай етіп, сондағы ережелердің жеті түріне күрделі өзгеріс енгізгендіктен, ол өзгерістер «Тәуке ханның Жеті жарғысы» («Жеті жарлығы») аталып кеткен делінеді.
Жеті жарғы
1-жарғы. Көтеріліс жасап, бүлік шығарған кісілерге өлім жазасы бұйырылсын.(Бұл жарғы мемлекеттің бүтіндігі талабынан туды).
2-жарғы.Түркі халқының мүддесін сатып, елге опасыздық еткендер өлім жазасына бұйырылсын. (Бұл жарғы халықтың ортақ мүддесі – елдің бүтіндігін қорғаған біртұтас қоғамдық сананың жемісі).
3-жарғы. Мемлекет ішінде жазықсыз кісі өлтіргендер өлім жазасына бұйырылсын. (Бұл жарғы да жабайылықтың төменгі сатысына тән кісі өлтірушілікке тыйым салған және мәдениеттіліктің белгісі ретінде танылуға тиіс өте елеулі жаңалық).
4-жарғы. Өзге біреудің әйелімен зинақорлық жасап, ақ некені бұзушыларға өлім жазасына бұйырылсын. (Бұл жарғы да шаңырақтың бірлігін қамтамасыз еткен, неке парызына адалдықты талап еткен маңызы зор жаңалық).
5-жарғы. Өреде тұрған, тұсаулы жүрген сәйгүлік атты ұрлаған кісіге өлім жазасы бұйырылсын. (Ол кезде «ер қанаты – ат» елдің, мемлекеттік соғыс күші ретінде бағаланады).
6-жарғы. Төбелесте мертігудің түріне қарай төмендегіше мүліктей құн төленсін: а) біреудің көзін шығарған кісі айыпқа қызын береді, ал қызы жоқ болса қыздың қалыңмалын береді. ә) төрт мүшенің бірін мертіктірген кісі айыпқа ат береді.
7-жарғы. Ұрланған жылқы, өзге де құнды мүлік үшін он есе артық айып төлеттірілсін.
«Жеті жарғыны» қазақ халқы ХІХ ғасырдың ортасына дейін қолданып келді. Ал кейбір заңдар Қазан төңкерісіне дейін қолданылды. Сонымен бірге «Жеті жарғының» өз кезінде қағазға түсірілмегені де белгілі. Кеңестер дәуірінде «Жеті жарғыға» «феодалдық қатынастардың сарқыншығы» деген сипат тағылып, мүлдем зерттелінбеді. Бізге «Жеті жарғы» орыс ғалымдарының жазбалары негізінде белгілі. Алғаш рет орыс ғалымы Г. Спасский жаппас руының старшыны Күбек Шүкіралиевтің мәліметтері негізінде «Жеті жарғының» 11 үзіндісін 1820 жылы «Сибирский вестник» баспасөзінің бетінде жариялады. «Жеті жарғының» екінші нұсқасы (34 үзінді) А. Левшиннің зерттеулерінде беріледі. Бұл нұсқалар «Жеті жарғы» дүниеге келгеннен кейін 100 жылдан соң халық ауыз әдебиеті негізінде жариялады. Сондықтан бұл заңдар жинағының толық нұсқасының бізге жетпегені белгілі.
«Жеті жарғы» заңдар жинағы мемлекеттің ішкі жағдайын күшейтуге бағытталды. Осы заң негізінде қазақтың тайпа, ру басыларын жылына бір рет жиналуға міндеттеді. Бұл жиындарда мемлекеттің сыртқы және ішкі жағдайына байланысты мәселелер дауыс беру негізінде шешілді. Жиынға қару асынып келген азаматтардың ғана дауыс беру құқықтары болды. Сонымен бірге қару ұстап келген азамат жылына өз байлығының жиырмадан бір бөлігін салық ретінде мемлекетке беруге міндеттелді. Жиынға қатысушы әр рудың өз таңбасы болды. Бұл таңбалар құрылтайда мемлекеттік рәміз дәрежесінде бекітілді.
Қазақтың негізгі байлығы мал болғаны белгілі. Сондықтан «Жеті жарғы» заңдарына сай әр меншік иесі өз малдарына ен салуға міндеттелді. Сонымен қатар, әр рудың жайылым жер меншігі қатаң белгіленді.
«Жеті жарғыда» қылмыстық іс - құқық нормаларына үлкен орын бөлінген. Қылмыс ретіне: кісі өлтіру, мертіктіру, әйелді зорлау, соққыға жығу, қорлау, ұрлық істеу және тағы басқалары жатқан. Кінәлілер жасаған қылмыс деңгейіне сай әртүрлі жазаға кесілген. Бұл жинақта «қанға қан» заңы сақталды. Бірақ билер сотының екі жақ келісуі бойынша жазаны құн төлеумен алмастыруға мүмкіншілігі болған. Құн төлеу төрт жағдайда рәсімделген. Олар: егер әйелі күйеуін өлтірсе және күйеуінің туыстары оны кешірмеген жағдайда, егер әйел некесіз туған баласын өлтірген жағдайда, жұбайлар арасындағы «көзге шөп салушылық» дәлелденген жағдайда және «құдайға тіл тигізгені анықталған жағдайда». Өлім жазасының екі түрі болған: дарға асу және тас лақтыру әрекеттерін қолдану.
Жазалаудың ең көп таралған түрі – құн төлеу болған. Қылмыскердің және өлген адамның әлеуметтік жағдайына байланысты құн мөлшері өзгеріп отырған. Мысалы, өлген ер адамның құны 1000 қой болса, әйел адамның құны 500 қой болған. Ал өлген адамның әлеуметтік жағдайы ақсүйек болса құн мөлшері жеті есе өскен, яғни сұлтан немесе қожа тұқымынан өлтірілгендерге жеті адамның құнын төлеген. «Сұлтан» немесе «қожаға» тіл тигізгені үшін 9 мал, қол жұмсағаны үшін 27 мал төленетін болды. Құлдың құны бүркіттің немесе тазы иттің құнымен теңескен. Дене мүшелеріне зақым келтірген қылмыскер де белгілі мөлшерде құн төлеген. Атап айтқанда, бас бармақ – 100 қой, шынашақ 20 қой болған. Ұрлық жасалған кезде ұрланған заттың құны иесіне «үш тоғыз» етіп қайтарылған. Мысалы, ұрланған 100 түйе 300 жылқыға немесе 1000 қойға теңелген. Бұл баптардан біз «Жеті жарғыға» сай қылмыс істеген әр әлеуметтік таптың құқықтары заңдастырылғанын көреміз.
«Жеті жарғы» бойынша өлім жазасы мен құн төлеуден басқа жазалар да қолданылған. Мысалы, әкесіне қол жұмсаған ұл баланы қара сиырға теріс отырғызып масқаралаған. Ата-анасына дауысын көтерген қыз баланың жазасын шешесі шешкен. Күйеуін өлтірген екіқабат әйел елден қуылса, христиан дінін қабылдаған адамның мал-мүлкі тәркіленген. Құдайға тіл тигізгендігі жеті адамның куәлігі арқылы анықталған адам таспен атып өлтірілген.
Дереккөздер
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zheti zhargy Tәuke han 1678 1718 tusynda kabyldangan kazak halkynyn dәstүrli әdep guryp zandarynyn zhinagy XVII gasyrda kazak handygynyn ydyrau kaupinin tuuyna bajlanysty Tәuke han eldin auyzbirligin arttyratyn sharalar karastyryp handyk bilikti nygajtuga kүsh saldy Қazak kogamynyn damuy mykty bilik pen birlikti kamtamasyz ete alatyn zhana zandar zhүjesin kazhet etti Osy rette Tәuke han burynnan kalyptaskan dәstүrli әdep guryp zandary men ozinen buryngy handardyn tusynda kabyldangan Қasym hannyn kaska zholy men Esim hannyn eski zholyn odan әri zhetildiru arkyly zhana zan zhүjesin zhasauga tyrysty Үsh zhүzdin igi zhaksylary men bilerin zhinap onyn ishinde atakty Tole bi Қazybek bi Әjteke bi bar Kүltobenin basynda degen atauga ie bolgan zandar zhiyntygyn kabyldady Zheti zhargyga sүjengen kazak bileri el ishindegi dau zhanzhaldar men sayasi manyzy bar mәselelerdi tiimdi sheshe aldy Zhana zan zhүjesi kazak halkynyn omirlik mәselelerin barlyk zhagynan kamtydy sonyn nәtizhesinde Tәuke hannyn bilik etken tusy Қazak handygynyn barynsha kүshejip dәuirlegen kezi boldy Zheti zhargydan kejin arnajy atauly zan zhүjesi zhasalmagandyktan zhәne Zheti zhargynyn ozi talap tilekti kanagattandyrarlyk dengejde bolgandyktan onyn koptegen zhol zhobalary men kagidalary 20 gasyrdyn basyna dejin koldanylyp keldi Mysaly bul kagidalarga Abaj da үlken mәn bergeni zhәne kezinde ozi zhasagan zan zhobasynda eskergeni belgili Zheti zhargy kazaktyn ulttyk sheshendik onerine saj negizinen aforizmdermen makal mәtelderden kanatty sozderden kuralgan Bul zhүjeni mazmundyk kezendik zhagynan Қasym hannyn kaska zholy men Esim hannyn eski zholyna negizdelgen zhәne Tәuke hannyn oz dәuirine sayasatyna saj engizilgen ozgerister dep үshke boluge bolady Zheti zhargynyn tolyk nuskasy saktalmagan Kejbir үzindileri K Shүkirәlievtin 1804 Ya Gaverdovskijdin 1806 A Levshinnin 1832 zhazbalarynda kezigedi Olardan baska N Grodekov L A Slovohotov A P Chuloshnikov tәrizdi orys galymdarynyn zertteuleri men ajtkan oj pikirleri shezhireshi Ә Қajnarbajulynan alyngan nuskaga zhakyn keledi Atalgan nuskada Zheti zhargynyn ataluy Tәuke han engizgen zheti ozgeriske bajlanysty degen tuzhyrym zhasalyngan Bul ozgeristerde toreler men kozhalarga erekshe kukyk beru arkyly bilikti nygajtu maksaty kozdelgeni ajkyn bajkalady Onda zher dauy otbasy zhәne kylmys pen urlyk korlyk tonaushylykka zhәne kuәlik etu men ant beru rәsimderine oraj kalyptasyp tuzhyrymdalgan kazaktyn ulttyk әdep guryp zandary korinis tapkan Zhargy sozi kazaksha әdildik sheshim degen ugymdy bildirgen Tүpki mәni zharudan nәrsenin salmagyn bir zhagyna audarmaj dәl de әdil ajyrudan shykkan Daudy әdil tura sheshken bilerdi halyk Қara kyldy kak zhargan dep madaktajdy Ol zamanda bas ketse de әdil sojlegen Bizge belgili Қasym hannyn kaska zholy Esim hannyn eski zholy zhәne Tәuke hannyn zheti zhargysy osy han kenesinin sheshimi arkyly zharykka shygyp elge taralgan Zhәngir hannyn uly Tәuke oz dәuirine saj etip sondagy erezhelerdin zheti tүrine kүrdeli ozgeris engizgendikten ol ozgerister Tәuke hannyn Zheti zhargysy Zheti zharlygy atalyp ketken delinedi Zheti zhargy1 zhargy Koterilis zhasap bүlik shygargan kisilerge olim zhazasy bujyrylsyn Bul zhargy memlekettin bүtindigi talabynan tudy 2 zhargy Tүrki halkynyn mүddesin satyp elge opasyzdyk etkender olim zhazasyna bujyrylsyn Bul zhargy halyktyn ortak mүddesi eldin bүtindigin korgagan birtutas kogamdyk sananyn zhemisi 3 zhargy Memleket ishinde zhazyksyz kisi oltirgender olim zhazasyna bujyrylsyn Bul zhargy da zhabajylyktyn tomengi satysyna tәn kisi oltirushilikke tyjym salgan zhәne mәdeniettiliktin belgisi retinde tanyluga tiis ote eleuli zhanalyk 4 zhargy Өzge bireudin әjelimen zinakorlyk zhasap ak nekeni buzushylarga olim zhazasyna bujyrylsyn Bul zhargy da shanyraktyn birligin kamtamasyz etken neke paryzyna adaldykty talap etken manyzy zor zhanalyk 5 zhargy Өrede turgan tusauly zhүrgen sәjgүlik atty urlagan kisige olim zhazasy bujyrylsyn Ol kezde er kanaty at eldin memlekettik sogys kүshi retinde bagalanady 6 zhargy Tobeleste mertigudin tүrine karaj tomendegishe mүliktej kun tolensin a bireudin kozin shygargan kisi ajypka kyzyn beredi al kyzy zhok bolsa kyzdyn kalynmalyn beredi ә tort mүshenin birin mertiktirgen kisi ajypka at beredi 7 zhargy Ұrlangan zhylky ozge de kundy mүlik үshin on ese artyk ajyp tolettirilsin Zheti zhargyny kazak halky HIH gasyrdyn ortasyna dejin koldanyp keldi Al kejbir zandar Қazan tonkerisine dejin koldanyldy Sonymen birge Zheti zhargynyn oz kezinde kagazga tүsirilmegeni de belgili Kenester dәuirinde Zheti zhargyga feodaldyk katynastardyn sarkynshygy degen sipat tagylyp mүldem zerttelinbedi Bizge Zheti zhargy orys galymdarynyn zhazbalary negizinde belgili Algash ret orys galymy G Spasskij zhappas ruynyn starshyny Kүbek Shүkiralievtin mәlimetteri negizinde Zheti zhargynyn 11 үzindisin 1820 zhyly Sibirskij vestnik baspasozinin betinde zhariyalady Zheti zhargynyn ekinshi nuskasy 34 үzindi A Levshinnin zertteulerinde beriledi Bul nuskalar Zheti zhargy dүniege kelgennen kejin 100 zhyldan son halyk auyz әdebieti negizinde zhariyalady Sondyktan bul zandar zhinagynyn tolyk nuskasynyn bizge zhetpegeni belgili Zheti zhargy zandar zhinagy memlekettin ishki zhagdajyn kүshejtuge bagyttaldy Osy zan negizinde kazaktyn tajpa ru basylaryn zhylyna bir ret zhinaluga mindettedi Bul zhiyndarda memlekettin syrtky zhәne ishki zhagdajyna bajlanysty mәseleler dauys beru negizinde sheshildi Zhiynga karu asynyp kelgen azamattardyn gana dauys beru kukyktary boldy Sonymen birge karu ustap kelgen azamat zhylyna oz bajlygynyn zhiyrmadan bir boligin salyk retinde memleketke beruge mindetteldi Zhiynga katysushy әr rudyn oz tanbasy boldy Bul tanbalar kuryltajda memlekettik rәmiz dәrezhesinde bekitildi Қazaktyn negizgi bajlygy mal bolgany belgili Sondyktan Zheti zhargy zandaryna saj әr menshik iesi oz maldaryna en saluga mindetteldi Sonymen katar әr rudyn zhajylym zher menshigi katan belgilendi Zheti zhargyda kylmystyk is kukyk normalaryna үlken oryn bolingen Қylmys retine kisi oltiru mertiktiru әjeldi zorlau sokkyga zhygu korlau urlyk isteu zhәne tagy baskalary zhatkan Kinәliler zhasagan kylmys dengejine saj әrtүrli zhazaga kesilgen Bul zhinakta kanga kan zany saktaldy Birak biler sotynyn eki zhak kelisui bojynsha zhazany kun toleumen almastyruga mүmkinshiligi bolgan Қun toleu tort zhagdajda rәsimdelgen Olar eger әjeli kүjeuin oltirse zhәne kүjeuinin tuystary ony keshirmegen zhagdajda eger әjel nekesiz tugan balasyn oltirgen zhagdajda zhubajlar arasyndagy kozge shop salushylyk dәleldengen zhagdajda zhәne kudajga til tigizgeni anyktalgan zhagdajda Өlim zhazasynyn eki tүri bolgan darga asu zhәne tas laktyru әreketterin koldanu Zhazalaudyn en kop taralgan tүri kun toleu bolgan Қylmyskerdin zhәne olgen adamnyn әleumettik zhagdajyna bajlanysty kun molsheri ozgerip otyrgan Mysaly olgen er adamnyn kuny 1000 koj bolsa әjel adamnyn kuny 500 koj bolgan Al olgen adamnyn әleumettik zhagdajy aksүjek bolsa kun molsheri zheti ese osken yagni sultan nemese kozha tukymynan oltirilgenderge zheti adamnyn kunyn tolegen Sultan nemese kozhaga til tigizgeni үshin 9 mal kol zhumsagany үshin 27 mal tolenetin boldy Қuldyn kuny bүrkittin nemese tazy ittin kunymen tenesken Dene mүshelerine zakym keltirgen kylmysker de belgili molsherde kun tolegen Atap ajtkanda bas barmak 100 koj shynashak 20 koj bolgan Ұrlyk zhasalgan kezde urlangan zattyn kuny iesine үsh togyz etip kajtarylgan Mysaly urlangan 100 tүje 300 zhylkyga nemese 1000 kojga tenelgen Bul baptardan biz Zheti zhargyga saj kylmys istegen әr әleumettik taptyn kukyktary zandastyrylganyn koremiz Zheti zhargy bojynsha olim zhazasy men kun toleuden baska zhazalar da koldanylgan Mysaly әkesine kol zhumsagan ul balany kara siyrga teris otyrgyzyp maskaralagan Ata anasyna dauysyn kotergen kyz balanyn zhazasyn sheshesi sheshken Kүjeuin oltirgen ekikabat әjel elden kuylsa hristian dinin kabyldagan adamnyn mal mүlki tәrkilengen Қudajga til tigizgendigi zheti adamnyn kuәligi arkyly anyktalgan adam taspen atyp oltirilgen Derekkozder