Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Лао-цзы (Данышпан қарт; қыт. 老子, пінин Lǎo Zǐ, б.з. д. VI ғасыр) — б.з. д. VI-V ғасырлардағы ежелгі қытай философы, Даосизмнің негізін қалаушы. Даосизмның басты трактаты «Дао дэ цзин» авторы болып есептеледі. Трактаттың басты ұғымдары Дао, дэ және у-вэй (әрекетсіздік) категориялары.
| Лао-цзы | |
| қыт. 老子 | |
 | |
| Жалпы мағлұмат | |
|---|---|
| Туған күні | Б. з. д. 571 жыл |
| Туған жері | Чучжен ауылы, Чу мемлекеті; немесе қазіргі Луйи, Хэнань провинциясы |
| Қайтыс болған күні | Белгісіз, б. з. д. V ғасыр |
| Қайтыс болған жері | Белгісіз |
| Ұлты | |
| Шығармашылығы | |
| Шығармалардың тілі | Ежелгі қытай тілі |
| Мектеп/дәстүр | |
| Бағыты | |
| Кезең | |
| Негізгі қызығушылығы | Философия |
| Негізгі пікірі | "Дао", "У Вэй" |
| Ықпалды жалғастырушылар | Даосизм, Қытай буддизмі, Дзен буддизм, Чжуан-цзы, Ле Юйкоу, , Карл Юнг, Алан Уоттс, Нильс Бор, Мартин Хайдеггер. |
Өмірбаян
Тарихи маңыздылығына қарамастан, Лао Цзы аса танымал емес тұлға болып қала береді. Оның өмірі туралы негізгі ақпарат көзі-Сыма Цянның тарихи жазбалары . Біздің дәуірімізге дейінгі 100 жылы жазған бұл тарихшы философ туралы аз сенімді ақпарат алды. Оның айтуынша, Лао Цзы Чу штатындағы Ху округіндегі ауыл Цюреннің тумасы болған, бұл Хенан провинциясының шығыс бөлігіндегі Қазіргі Луиге сәйкес келеді. Оның тегі Ли, шын аты Эр, есімі берілген. Ол Чжоу әулетінің патша сотында ши лауазымына тағайындалды (б.з. д. 1046-256 жж.). Ши бүгінде "тарихшы" дегенді білдіреді, бірақ ежелгі Қытайда ши астрология және төлдеу сияқты мәселелерге маманданған ғалымдар болды және қасиетті кітаптарға жауап берді.
Лао Цзыдың азаматтық мәртебесін атап өткен тарихшы ескі даостың кіші Конфуциймен (б.з. д. 551-479 ж. ж.) әйгілі, бірақ күмәнді кездесуі туралы айтуды жалғастыруда. Бұл оқиғаны ғалымдар көп талқылады; бұл туралы басқа жерлерде айтылған, бірақ дереккөздер соншалықты қарама-қайшы және қарама-қайшы, сондықтан кездесу қарапайым аңыз сияқты. Сұхбат барысында Лао Цзы Конфуцийді өзінің мақтанышы мен өршілдігі үшін айыптады, ал Конфуций Лао Цзыға қатты әсер еткені соншалық, оны аспанға көтерілген айдаһармен, жел мен бұлтпен салыстырды.
Лао Цзы Батысқа саяхаты да аңызға айналған. Чжоу әулетінің күн батқан кезде екенін түсінген философ жолға шығып, Цин мемлекетінің құрамына кіретін Сянгу асуына келді. Аты аңызға айналған асудың күзетшісі инси оған кітап жазуды өтінді. Осыдан кейін Лао Цзы 5000 таңбадан тұратын екі бөлімді кітап жазды, онда ол Дао (сөзбе-сөз "Жол") және де (оның "қасиеті") туралы идеяларын айтты: Даодэцзин. Содан кейін ол кетіп қалды және "оған не болғанын ешкім білмейді" дейді Сима Цян.
Лао Цзының саяхаты мен кітапты редакциялау туралы әңгімеден кейін Сиан кейде Лао Цзы анықтаған басқа адамдарға сілтеме жасайды. Олардың бірі Конфуцийдің даоистік замандасы Лао Лайцзи болды; екіншісі-Дан атты ұлы астролог. Сима Цян: "мүмкін Лао Цзы жүз елу жыл өмір сүрген шығар, кейбіреулер бұл екі жүз жылдан асады дейді", - дейді. Ежелгі қытайлар жоғары адамдар өте ұзақ өмір сүре алады деп сенгендіктен, даостардың ұстазына ерекше ұзақ өмір сүргені табиғи, бірақ бұл өте кеш дәстүр, өйткені Чжуанцзы, б.з. д. 4 ғасырдағы даос шалфейі, әлі де Лао Цзы өлімі туралы айтады, ерекше ұзақ өмір сүруді баса айтпайды.
Лао Цзы өмірі неге қараңғылыққа толы екенін түсіндіру үшін, Сима Цян оның ілімі әрекетсіздіктен, ішкі тыныштық пен ақыл-ойдың тазалығын дамытудан тұратын гермиттік джентльмен болғанын айтады. Шынында да, Қытай тарихында әрқашан дүниелік өмірден аулақ болған гермиттер болған. "Даодэцзин" авторы (немесе авторлары), мүмкін, өз өмірінде ешқандай із қалдырмаған адам болған шығар.
Тарихи Лао Цзыдың бар-жоғы туралы мәселені көптеген ғалымдар көтерді, бірақ бұл өте бос. "Даодэцзин", біз білетіндей, бір автордың жұмысы бола алмайды; оның кейбір сөздері Конфуций дәуіріне қатысты болуы мүмкін; басқалары, әрине, кейінірек; және мәтіннің нұсқасы б.з. д. 300 жылға дейінгі Годиан археологиялық олжасынан табылды. Осы фактілерге байланысты кейбір ғалымдар даодэцзиннің авторлығын астролог данға жатқызады; ал басқалары сым Цянның өмірбаянында айтылған философ ұрпақтарының шежіресіне құрметпен қарап, б.з. д. 4 ғасырдың аяғында Лао Цзы өмірін қоюға тырысады. Бірақ бұл шежірені тарихи деп санауға болмайды. Бұл тек сым Цянның кезінде Лидің белгілі бір отбасы (жоғарыдан қараңыз) даос шалфейінің ұрпағы болуды талап еткенін дәлелдейді; бұл соңғысының бар екенін анықтауға негіз бермейді. Лао Цзы есімі жеке адамды емес, шалфейдің белгілі бір түрін білдіреді.
Аңыздар
Шижидегі өмірбаяннан және басқа ескі кітаптардағы кездейсоқ ескертулерден басқа, б. з. д. 2 ғасырдан бастап бірнеше хагиография жазылды. Олар діни даосизмнің қалыптасу тарихы үшін қызықты. Шығыс немесе кейінгі хан әулеті кезінде (б.з. д. 25-220 ж. ж.) Лао Цзы адамдар, кейде император ғибадат еткен мифтік тұлғаға айналды. Кейінірек діни ортада ол Лао (Лао Цзюнь) билеушісі, қасиетті мәтіндерді ашушы және адамзаттың құтқарушысы болды. Оның дүниеге келуі туралы бірнеше әңгімелер болды, олардың біріне Будданың керемет туылуы туралы аңыз әсер етті. Лао Цзы анасы оны құрсағында 72 жыл бойы көтеріп, сол жағында дүниеге келген дейді. Бір аңыз Ли фамилиясына түсінік береді: бала қара өрік ағашының (ли) етегінде дүниеге келді және ли ("өрік") оның тегі болуы керек деп шешті. Екі аңыз даосизм дінінде ерекше маңызды болды. Біріншісіне сәйкес, Лао Цзюнь тарих бойында әртүрлі көзқарастарды қабылдады және даос доктринасында билеушілерге тәлім беру үшін бірнеше рет жерге түсті деп есептелген. Екінші аңыз Лао Цзыдың Батысқа саяхаты туралы әңгімеден пайда болды. Бұл әңгімеде Будда Лао Цзыдың өзінен басқа ешкім болып саналмады. Біздің дәуіріміздің 3 ғасырында буддистердің насихатымен күресу мақсатында осы тақырыпта апокрифтік кітап ойлап табылды. Буддизм даосизмнің төменгі түрі ретінде ұсынылған "Лаози хухуацзин" ("Лао Цзы варварларға Үндеуі") кітабын Қытай империялық билігі жиі айыптаған.
Лао Цзы ешқашан Қытайдың барлық орталарында жалпыға ортақ құрметке ие болуды тоқтатқан емес. Конфуцийлер үшін ол құрметті философ болды; адамдар үшін ол қасиетті немесе құдай болды; және даосистер үшін ол Дао эманациясы және олардың ең үлкен құдайларының бірі болды.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Философия/жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2006. ISBN 9965-808-82-1
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Lao czy Danyshpan kart kyt 老子 pinin Lǎo Zǐ b z d VI gasyr b z d VI V gasyrlardagy ezhelgi kytaj filosofy Daosizmnin negizin kalaushy Daosizmnyn basty traktaty Dao de czin avtory bolyp esepteledi Traktattyn basty ugymdary Dao de zhәne u vej әreketsizdik kategoriyalary Lao czykyt 老子Zhalpy maglumatTugan kүniB z d 571 zhylTugan zheriChuchzhen auyly Chu memleketi nemese kazirgi Luji Henan provinciyasyҚajtys bolgan kүniBelgisiz b z d V gasyrҚajtys bolgan zheriBelgisizҰltyҚytajlykShygarmashylygyShygarmalardyn tiliEzhelgi kytaj tiliMektep dәstүrDaosizmBagytyҚytaj filosofiyasyKezenEzhelgi dүnieNegizgi kyzygushylygyFilosofiyaNegizgi pikiri Dao U Vej Ykpaldy zhalgastyrushylarDaosizm Қytaj buddizmi Dzen buddizm Chzhuan czy Le Yujkou Karl Yung Alan Uotts Nils Bor Martin Hajdegger ӨmirbayanTarihi manyzdylygyna karamastan Lao Czy asa tanymal emes tulga bolyp kala beredi Onyn omiri turaly negizgi akparat kozi Syma Cyannyn tarihi zhazbalary Bizdin dәuirimizge dejingi 100 zhyly zhazgan bul tarihshy filosof turaly az senimdi akparat aldy Onyn ajtuynsha Lao Czy Chu shtatyndagy Hu okrugindegi auyl Cyurennin tumasy bolgan bul Henan provinciyasynyn shygys boligindegi Қazirgi Luige sәjkes keledi Onyn tegi Li shyn aty Er esimi berilgen Ol Chzhou әuletinin patsha sotynda shi lauazymyna tagajyndaldy b z d 1046 256 zhzh Shi bүginde tarihshy degendi bildiredi birak ezhelgi Қytajda shi astrologiya zhәne toldeu siyakty mәselelerge mamandangan galymdar boldy zhәne kasietti kitaptarga zhauap berdi Lao Czydyn azamattyk mәrtebesin atap otken tarihshy eski daostyn kishi Konfucijmen b z d 551 479 zh zh әjgili birak kүmәndi kezdesui turaly ajtudy zhalgastyruda Bul okigany galymdar kop talkylady bul turaly baska zherlerde ajtylgan birak derekkozder sonshalykty karama kajshy zhәne karama kajshy sondyktan kezdesu karapajym anyz siyakty Suhbat barysynda Lao Czy Konfucijdi ozinin maktanyshy men orshildigi үshin ajyptady al Konfucij Lao Czyga katty әser etkeni sonshalyk ony aspanga koterilgen ajdaһarmen zhel men bultpen salystyrdy Lao Czy Batyska sayahaty da anyzga ajnalgan Chzhou әuletinin kүn batkan kezde ekenin tүsingen filosof zholga shygyp Cin memleketinin kuramyna kiretin Syangu asuyna keldi Aty anyzga ajnalgan asudyn kүzetshisi insi ogan kitap zhazudy otindi Osydan kejin Lao Czy 5000 tanbadan turatyn eki bolimdi kitap zhazdy onda ol Dao sozbe soz Zhol zhәne de onyn kasieti turaly ideyalaryn ajtty Daodeczin Sodan kejin ol ketip kaldy zhәne ogan ne bolganyn eshkim bilmejdi dejdi Sima Cyan Lao Czynyn sayahaty men kitapty redakciyalau turaly әngimeden kejin Sian kejde Lao Czy anyktagan baska adamdarga silteme zhasajdy Olardyn biri Konfucijdin daoistik zamandasy Lao Lajczi boldy ekinshisi Dan atty uly astrolog Sima Cyan mүmkin Lao Czy zhүz elu zhyl omir sүrgen shygar kejbireuler bul eki zhүz zhyldan asady dejdi dejdi Ezhelgi kytajlar zhogary adamdar ote uzak omir sүre alady dep sengendikten daostardyn ustazyna erekshe uzak omir sүrgeni tabigi birak bul ote kesh dәstүr ojtkeni Chzhuanczy b z d 4 gasyrdagy daos shalfeji әli de Lao Czy olimi turaly ajtady erekshe uzak omir sүrudi basa ajtpajdy Lao Czy omiri nege karangylykka toly ekenin tүsindiru үshin Sima Cyan onyn ilimi әreketsizdikten ishki tynyshtyk pen akyl ojdyn tazalygyn damytudan turatyn germittik dzhentlmen bolganyn ajtady Shynynda da Қytaj tarihynda әrkashan dүnielik omirden aulak bolgan germitter bolgan Daodeczin avtory nemese avtorlary mүmkin oz omirinde eshkandaj iz kaldyrmagan adam bolgan shygar Tarihi Lao Czydyn bar zhogy turaly mәseleni koptegen galymdar koterdi birak bul ote bos Daodeczin biz biletindej bir avtordyn zhumysy bola almajdy onyn kejbir sozderi Konfucij dәuirine katysty boluy mүmkin baskalary әrine kejinirek zhәne mәtinnin nuskasy b z d 300 zhylga dejingi Godian arheologiyalyk olzhasynan tabyldy Osy faktilerge bajlanysty kejbir galymdar daodeczinnin avtorlygyn astrolog danga zhatkyzady al baskalary sym Cyannyn omirbayanynda ajtylgan filosof urpaktarynyn shezhiresine kurmetpen karap b z d 4 gasyrdyn ayagynda Lao Czy omirin koyuga tyrysady Birak bul shezhireni tarihi dep sanauga bolmajdy Bul tek sym Cyannyn kezinde Lidin belgili bir otbasy zhogarydan karanyz daos shalfejinin urpagy boludy talap etkenin dәleldejdi bul songysynyn bar ekenin anyktauga negiz bermejdi Lao Czy esimi zheke adamdy emes shalfejdin belgili bir tүrin bildiredi AnyzdarShizhidegi omirbayannan zhәne baska eski kitaptardagy kezdejsok eskertulerden baska b z d 2 gasyrdan bastap birneshe hagiografiya zhazyldy Olar dini daosizmnin kalyptasu tarihy үshin kyzykty Shygys nemese kejingi han әuleti kezinde b z d 25 220 zh zh Lao Czy adamdar kejde imperator gibadat etken miftik tulgaga ajnaldy Kejinirek dini ortada ol Lao Lao Czyun bileushisi kasietti mәtinderdi ashushy zhәne adamzattyn kutkarushysy boldy Onyn dүniege kelui turaly birneshe әngimeler boldy olardyn birine Buddanyn keremet tuyluy turaly anyz әser etti Lao Czy anasy ony kursagynda 72 zhyl bojy koterip sol zhagynda dүniege kelgen dejdi Bir anyz Li familiyasyna tүsinik beredi bala kara orik agashynyn li eteginde dүniege keldi zhәne li orik onyn tegi boluy kerek dep sheshti Eki anyz daosizm dininde erekshe manyzdy boldy Birinshisine sәjkes Lao Czyun tarih bojynda әrtүrli kozkarastardy kabyldady zhәne daos doktrinasynda bileushilerge tәlim beru үshin birneshe ret zherge tүsti dep eseptelgen Ekinshi anyz Lao Czydyn Batyska sayahaty turaly әngimeden pajda boldy Bul әngimede Budda Lao Czydyn ozinen baska eshkim bolyp sanalmady Bizdin dәuirimizdin 3 gasyrynda buddisterdin nasihatymen kүresu maksatynda osy takyrypta apokriftik kitap ojlap tabyldy Buddizm daosizmnin tomengi tүri retinde usynylgan Laozi huhuaczin Lao Czy varvarlarga Үndeui kitabyn Қytaj imperiyalyk biligi zhii ajyptagan Lao Czy eshkashan Қytajdyn barlyk ortalarynda zhalpyga ortak kurmetke ie boludy toktatkan emes Konfucijler үshin ol kurmetti filosof boldy adamdar үshin ol kasietti nemese kudaj boldy zhәne daosister үshin ol Dao emanaciyasy zhәne olardyn en үlken kudajlarynyn biri boldy DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Filosofiya zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 ISBN 9965 808 82 1Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet