Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Мария Саломеа Склодовская-Кюри (фр. Marie Curie, пол. Maria Salomea Skłodowska-Curie: 7.11.1867, Варшава — 4.7.1934, Франция, Жоғары Савойя департаменті, ) — физик және химик, физика ғылымдарының докторы (1903), профессор, КСРО ғылым академиясының құрметті мүшесі (1926). 1895 ж. Париж университетін бітірген соң француз физигі П.Кюримен тұрмыс құрды. Склодовская-Кюри күйеуінің лабораториясында алғашқы жұмыстарын жүргізіп, 1906 ж. ол қайтыс болған соң кафедрасын басқарды. Склодовская-Кюри Париж университетінде профессор болып сайланған алғашқы әйел адам. 1914 — 23 ж. Париждегі Радий университетінде физика-химия бөлімін басқарды. 1923 жылдан Варшавадағы өзі ұйымдастырған Радий институтының құрметті директоры болды. Склодовская-Кюри радиоактивтілік құбылыс жөнінде жазылған негізгі ғылыми еңбектердің авторы. “Радиоактивті заттарды зерттеу” тақырыбына докторлық диссертация қорғады (1903). Склодовская-Кюридің радиоактивті заттарды зерттеу жөніндегі еңбектері (1897) физика мен химияның жаңа саласының негізіне алынды. 1898 ж. ерлі-зайыпты Кюрилер жаңа химия элемент полоний мен радий элементін ашты. Олар радийдің сәуле шығару сипатының күрделі екендігін анықтап, оның затқа тигізетін әсерлерін зерттеді. Склодовская-Кюри 1902 ж. радийдің таза тұзын, 1910 ж. француз химигі (1874 — 1949) бірге металл радийді алды. Сөйтіп ол радийдің атомдық молекуласын екінші рет үлкен дәлдікпен анықтады. 1911 ж. радий эталонын алғаш рет жасады. Склодовская-Кюри Нобель сыйлығымен екі рет (1903 ж. физика, 1911 ж. химия салалары бойынша) марапатталды.
| Мария Склодовская-Кюри | |
| Marie Skłodowska-Curie | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | Франция, Жоғары Савойя департаменті, |
| Ғылыми аясы | |
| Альма-матер |
|
| Ғылыми жетекші | |
| Несімен белгілі | Радий және Полоний элементтерін ашқан, радиохимияның негіздеушісі |
| Марапаттары |
|
1910 ж. Мария Кюри радий химиялық элемент екендiгiн дәлелдеп бередi. Бiрнеше айдан кейiн Швед Корольдiгiнiң Ғылым академиясы химия саласы бойына Мария Кюриге Нобель сыйлығын бередi. Сөйтiп, Мария Кюри алғаш Нобель сыйлығын екi рет иеленген ең бiрiншi лауреат болып танылды. Жиналған тәжірибелерiн ол 1920 ж. «Радиология және соғыс» атты монографиясында жалпылайды.
Мария Кюри 1934 ж. 4 маусымында лейкемия ауруынан қайтыс болады.
Өмірбаяны
Балалық шағы
Француз физигі Мария Складовская-Кюри (Туғанында Мария Складовская) Варшавада (Польша) туған. Ол үйдегі 5 баланың кішісі болатын. Әке-шешесі: Владислав и Бронислава. Марияның жанұясында ғылымға ерекше ықыласпен қарайтын. Оның әкесі жергілікті гимназияда физика пәнінен берген. Ал шешесі, туберкулезбен ауырғанға дейін, сол гимназияның директоры болатын. Марияның шешесі оған 11 жас болғанда қайтыс болды. Мария бастауыш және орта мектептерді үздік бітірді. Жас кезінен-ақ өзіндегі ғылымға деген құштарлықты сезетін. Сондықтан болар немере ағасының химиялық зертханасында лаборант болып жұмыс атқарды. Орыстың ұлы химигі, Дмитрий Иванович Менделеев Марияның әкесінің жақын досы болатын. Дмитрий Иванович сол кезде-ақ Марияның жарқын болашағын болжаған болатын. Ресей империясының билігі кезінде (сол кезде Полша Ресей, Германия мен Австрияға қол астарында болатын) өскен Мария жас зиялылардың және поляк националистерінің қозғалысына қатысты. Өмірінің көп бөлігін Францияда өткізсе де, Мария Складовская әрқашан поляк халқының азаттығы үшін күресін жалғастырды.
Париждегі оқуы
Мария ханымның жоғары білімге қол жеткізу арманы алдында екі кедергі тұрды: отбасының кедейлігі және Варшава университетіне әйел адамдарды қабылдауға тыйым салынуы. Мария және оның әпкесі жоспар құрды: әпкесінің оқуын өтеу үшін Мария 5 жыл бойы үй қызметкері болып жұмыс істейді. Содан кейін Броня Марияның оқуының қаражатын өтеуі керек. Броня Париждегі медициналық институтты бітіргеннен кейін, дәрігер болып, сіңілісін өзіне шақырады.
Польшадан кеткеннен кейін Мария Париж университетінің (Сорбонна) табиғи ғылымдар факультетіне түседі. 1893 жылы бірінші курсты аяқтаған Складовская физикадан Сарбоннаның лиценциаты дәрежесін (магистр) алады. 1 жылдан кейін, математикадан лиценциат дәрежесін алады. 1894 жылы поляк эмигрант-ғалымының үйінде Мария Пьер Кюримен танысады. Пьер ол кезде муниципалды мектептің өндірістік химия және физика зертханасының жетекшісі еді. Ол кезде Пьер кристалдардың табиғаты мен олардың магниттік қасиетінің температураға тәуелділігін зерттеп қойған еді. Мария Складовская сол кезде болаттын магниттік қасиеттерін зеттеп жүр еді. Марияның поляк досы Пьер Марияға көмектесер деп үміттенді. 2 жылдан кейін Мария мен Пьер неке қияды.Бұған дейін Пьер докторлық диссертацияны қорғап еді. 1897 жылы қыркүйек айында дүниеге олардың қызы Ирен келді. 3 айдан кейін Мария магниттік қасиеттерді зеттеуін аяқтап, диссертацияға жаңа тақырып іздеді.
Зерттеулері
1895 жылы Рентген жаңа сәулелерді ашты. Ол сәулелер катод сәулелері (кейін анықталғандай электрондар ағыны) пайда болатын бос әйнек түтікшенің қабырғаларында пайда болады екен. Әйнек түтікшенің катод сәулелері тиген жер жасыл жарықпен жанды. Ол сәулелер ғалымның қүрметіне рентген сәулелері деп аталды. антикатодқа тиген катод сәулелері оданда күштірек жарық туғызады екен. Осыны естіген баяғыдан белгілі уранның жарқырауын зерттей бастады. Бұл жарқырау, рентген сәулелері жарқырауы сияқты қара қағаз арқылы өтіп, фотографиялық пластинкалардың қараюына әкеледі екен. 1896 жылы Анри Беккерель уран қоспалары тереңірек енетін сәулелер шығарады екенін анықтады. Анри Беккерельдың сәулелері 1895 жылы ашылған рентген сәулелері сияқты сырттан әсер етуден емес (жарықпен), ол уранның өз қасиеті. Осы жұмбақ құбылыспен тамсанған Мария Кюри өзіне жаңа зерттеулер аймағын ашты. 1898 жылы өз зерттеулерін бастаған Кюри ханым, алдымен уран қоспаларынан басқа Беккерель ашқан сәулелер шығаратын заттар бар ма екенін зерттей бастады.
Сонымен, үзіліссіз жарқыраудың, яғни энергия жоғалтудың себебі не екен? Күйеуін де осы зерттеулерге тартқан Кюри ханым өз алдына осы сұрақты қойды. Пьезоэлектрлікті ашқандағы әдіс осы зерттеулердің де негізін қалады. Сәулелердің сан шегі сол сәулелердің көмегімен ауа конденсаторы арқылы өтетін ток болды. Бұл ток Пьер Кюридің пьезокварцы арқылы өлшенетін және шығынын өтейтін. Зарядталған конденсатор пластинкасынан зарядталмаған пластинкаға өтетін ток шығынын өтеу үшін, сонымен байланысқан кварц пластинканы белгілі бір жүкпен жүктеу керек еді. Осы әдіс арқылы Кюри ханым сәулелердің болуы уран атомының қоспада болатынымен анықталатынын ашты. Яғни жарық көзі - уран атомдары.
Беккерель анықтағандай уран қоспасы жанындағы ауа электр өтімді болады. Осыны негізге алып Кюри күйеуі мен оның інісі Жак құрастырған бірнеше дәл қүралдармен басқа заттардың жанындағы ауаның электр өтімділігін өлшей бастады. Ол сол кезде белгілі элементтерден тек уран мен торий ғана радиоакивті екенін дәлелдеді. Кейінірек Кюри ханым маңыздырақ жаңалық ашты. Уран кені (сол кезде уран мен шайыр қоспасы) таза уранға қарағанда жарығырақ сәуле шығарады. Уран кенінде сол кезде адамзатқа белгісіз радиоактивтілігі күштірек элементтер бар. Ол осы жорамалын 1898 жылдың көктемінде Француз ғылым академиясына айтты.
Кейін Кюри ерлі-зайыптылары осы белгісіз элементтерді уран кенінен бөліп алуды ойлады. Күкіртсутекпен, басқа да қышқылдармен өндіре, уран кенін белгілі компаненттерге бөлді. Осы компаненттердің әрқайсысын жеке-жеке зерттей келе, барий мен висмут қоспалары ғана радиоактивтілікке ие. Бірақ, барий мен висмутқа радиоактивтілік тән болмағандықтан, Кюрилер осы металдардың қоспасында бір немесе бірнеше адамзатқа белгісіз радиоактивті элементтер бар деп тұжырымдады. 1898 жылдың шілде мен желтоқсан айларында жаңа екі элемент ашқандарын жариялады. Олар: полоний (Марияның туған жері Польшаның қүрметіне) және радий (латыншадан өздігінен жарық шығаратын).
Кюрилер осы элементерді таза күйінде бөліп ала алмағандықтан, химиктерге осы элементтердің барының ең басты айғағын келтіре алмады. Кюрилер осы екі элементті уран кенінен бөліп алуға кірісті. Олар анықтағандай элементтер уран кенінің тек миллионнан бір бөлігін ғана құрайды. Ол элементтерді бөліп алу үшін Кюрилерген уран кені көп мөлшерде қажет болды. Кюри ханым жаңа шипалық қасиеті бар радийді бөліп алудың тәсілін тапты. Радиоактивті элементтер уран қоспасының миллионнан бір бөлігін қүраса да, Кюрилер оны бөліп алды. Осы әдіспен Кюрилер химиялық таза радий тұздарын, кейінірек күйеуінің қазасынан кейін таза радийді бөліп алды. Кюри әдісі: өнделіп жатқан затқа белгілі бір заттармен әсер етіп, оны екі фракцияға бөліп алу. Радиоакивтілікті өлшеу арқылы олар радиоактивті элемент қай фракцияға кеткенін білді. Ол фракция қайтадан өңдеуге түсіп қайтадан екі фракцияға бөлінді. Қайтадан қай фракцияға радиоактивті элемент кеткенін анықтады. Тағы да сол сияқты. Эр бөлінуден кейін фракцияда радиактивті элементтің проценті көбейді. Осыдай бөле-бөле таза радий тұзына да жетті. Осыдан бастап Кюри әдісі әртүрлі жерлерде қолданды.
Келесі төрт жыл бойы Кюрилер адам денсаулығына қауіпті жерде жұмыс істеді. Олар химиялық бөлінумен үлкен тесік және жан-жағынан жел соғып тұратын ғимаратта орнатылған чандарда айналысты. Заттарды зерделеуді муниципалды мектептің кішкентай ыңғайсыз зертханасында орындауға тура келді. Осы қиын кезеңде Пьер Кюридің қаражаты жетпей, кішкентай бала мен зерттеулер Мария Кюридің бар уақытын алса да, ол (Франция), Эколь нормаль сюперьер (орта мектептерге мұғалім дайындайтын мекемеде) физика пәнінің мүғалімі болды. Әйелінен айырылған Пьердің әкесі Кюрилерге көшіп келіп, кішкентай Иренге қарады.
1902 жылдың қыркүйегінде Кюрилер бірнеше тонна уран кенінен олар радий хлоридін бөліп алғанын жариялады. Полонийді бөліп алу жүзеге аспады, себебі ол радийдың бейтараптануына себепші еді. Қоспаны зерделей келе Мария радийдің атомдық массасы 225-ке тең екенін анықтады. Радий тұзы көгілдір жарық пен жылу шығарды.
Зерттеулерді бітірген Мария Кюри өзінің докторлық диссертациясын жазды. Жұмысы «Радиоактивті заттарды зерттеу» деп аталды. Ол жұмысқа полоний мен радийді бөліп алудағы байқалған құбылыстардың сипаттамалары енді. Марияға жаңа ғылыми атақ беріліп, оның еңбегі доктарлық диссертациямен қосылған ұлы жаңалықтар қатарына кірді.
1903 жылы Швед корольдігінің ғылым академиясының шешімімен Беккерель мен Кюри ерлі-зайыптыларына Нобель сыйлығы тағайындалды. Мария мен Пьер Кюрилер нобель сыйлығының жарты сыйақысын алды. Мария Нобель сыйлығын алған бірінші әйел. Мария да, Пьер да науқас болғандықтан Стокгольмге бара алмады. Сыйлықты келесі жылдың жазында алды.
Эрнест Резерфорд пен жаңа теория ұсынды. Ол теория бойынша, радиоакивті жарықтар атом ядросының құлдырауынан пайда болады. Радиоактивті ядроның құлдырауы кезінде трансмутация (бір атомның ядросынан екінші элементің ядросына айналу) күйін кешеді. Мари өз зерттеулерінде торий, уран және радий ядроларының қүлдырауын көрмегендіктен, себебі ол өте баяу процесс, бірден бұл теорияны қабылдамады. 1906 жылы бәрібір де мадам Кюри Резерфорд-Содди теориясын қабылдады. Бұл шындыққа ең жақын теория еді.
Радийдің адам организміне әсерін атап өткен Кюрилер, радий элементі медициналық мақсаттарда, яғни рак ауруын емдеуде қолдануға болатынын айтты. Радийдың бүл қасиеті тез арада бағаланып, радийдың құны өсіп кетті. Кюрилер бұл экстракционді процесті потенттеуден бас тартты. Олардың ойынша, ғылымды коммерциялық пайда әкелу үшін пайдалану нағызғалымға жат қылық және ол білімге деген еркіндікті жояды. 1904 жылы Пьер Кюри Сарбоннаның физика пәнінен профессор, ал Мария Кюри күйеуінің зертханасының меңгерушісі болды. Осы жылдың желтоқсан айында дүниеге олардың екіші қызы Ева келді. Кейін Ева өз анасының биографиясын жазды.
1906 жылы сәуірде Пьер Кюри көше апатында қайтыс болып, Мария қара жамылды. Бірақ, жұмысын жалғастыруға күш тапты. Сол жылдың мамыр айында, Мария ғылым мен білім министрлігі тағайындаған зейнетақыдан бас тартып, Сорбонна әкімшілігі оны физика кафедрасының бас меңгерушісі етіп тағайындады. 6 айдан кейін ол өзінің бірінші лекциясын оқып, жұмыс істеген бірінші әйел болды.
Күйеуінің өлімінен кейінгі өмірі
1910 жылы Андре Дибермен бірлесе отырып Мария Кюри таза металл күйіндегі радийді алды. Осымен Мария Кюри 12 жыл бұрын бастаған зерттеулер циклін аяқтады. Ол радий химиялық элемент екенін дәделдеді. Ол радиоактивті эманацияны өлшеудің тәлілін ойлап тапты. Ол радийдің таза металл күйі мен таза радий хлоридін алды.
Мадам Кюри өлшеуде дәлдікке қол жеткізді. Кюри ханым радиоактивті ядро құлдырауының уақытын үлкен дәлдікпен есептеуге болады деп жорамалдады. Себебі ол уақыт ешқандай сыртқы күштердің әсерінен өзгермейді. 1903 жылдан бастап Кюри радиоакивті сағаты қолданылады.
1910 жылдың соңына қарай көпшіліктің талабымен Мария Кюридің кандидатурасы Француз ғылым академиясының ең жоғары деген лауазымына ұсынылды. Пьер Кюри бұл академияға қайтыс болуына дейін 1 жыл бұрын қабылданды. Француз ғылым академиясының тарихында Мария Кюри дейін әйел ол ұйымның мүшесі болмаған. Сондықтан болар Мария Кюридің кандидатурасы оның жақтастары мен қарсыластары арасындағы жанжалға әкелді. Бірнеше айлардан кейін Мария Кюридің кандидатурасы бір ауыздан алынып тасталынды.
Бірнеше айдан кейін Мария Кюриға Швед корольдігінің ғылым академиясы Нобель сыйлығын тағайындады. Ол сыйлық Мари Кюридің «химия ғылымына қосқан үлесі үшін: радий мен полонийдің ашылуы, радийді бөліп алу мен оның қасиеттерін зерттеуі». Мария Кюри тарихта бірінші рет Нобель сыйлығының екі мәрте лауреаты атанды. Жаңа Нобель сыйлығының иесін айта отыра, Э.В. Дальгрен «Радийді зерттеу, жаңа ғылымның пайда болуына әкелді, радиология. Ол ғылым өз институты мен журналдары бар ғылым».
Соғыс жылдары
Бірінші дүниежүзілік соғысқа таман Париж университеті мен Пастеров институты Радий инстиутының ашылуын жариялады. Онда радиоактивтілікті зерттеді. Мария Кюри «радиоактивтілікті зерттеу мен оның медицинада қолданлу» бөлімінің бас меңгерушісі болып тағайындалды. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Мария Кюри соғыс дәрігерлерін радиоактивтілікті медицинада қолданысын үйретті. Мысалы, Рентген сәулелері арқылы адам денесіндегі оқ-дәріні табу. Госпитальдерде ол радиологиялық қондырғыларды жасауға, жылжымалы рентген аппараттарымен жабдықтауға көмектесті. Ол өз білімін «Радиология және соғыс» атты еңбегінде баяндады.
Соғыстан кейін Мария Кюри Радиология институтына оралды. Өмірінің соңғы жылдары ол студенттердің жұмысын басқарып, радиологияның медицинадағы қолдануына жол ашты. Ол Пьер Кюридің биографиясын жазды. Оның бұл еңбегі 1923 жылы жарыққа шықты. Мария соғыс аяқталғаннан кейін егемендік алған өз отанына келіп тұрды. Ол Польшада зерттеушілерге көмек көрсетті. 1921 жылы Мария қыздарымен АҚШ-та болып қайтты. Онда Мария зерттеулерін жалғастыруға сыйға берген 1 тонна радийді алды.
Қайтыс болуы
Біраз жылдар бойы радиймен жұмыс істеуі Марияның денсаулығына қатты әсер етті. Мария мен Пьер оның денсаулыққа қауіптілігін білген жоқ. Пьер әрқашан өзімен бірге радий хлоридінің пробиркасын ұстап жүріп. Радий ураннан милолион есе радиоактивті деп мақтанатын. Мария өз төсегінің жанында радий тұздарын қойып қоятын. Оған радийдің түнде жарқырауы ұнайтын. Олардың саусақтары күйіп кетті. Олар денсаулықтарының нашарлауының себебі радий деп ойлап көрген де емес. Қорғасын табыттағы Мария Складовская-Кюридің денесі әлі күнге шейін 360 беккерель/м3 интенсивтілікпен радиоактивтілік шашып тұр. Негізгі норма 13 бк/м3.
Мария Кюри 1934 жылдың 4 шілдесінде ауруынан Альпідегі Сансселлемоз дейтін жерде қайтыс болды.
Марапаттары
Екі Нобель сыйлығымен қатар Мария Кюри Француз ғылым академиясының (1902), Дэви Лондонның корольдік қоғамының орденімен және Эллиот Крессон Франклин Институтының орденімен марапатталды. Ол әлемнің 85 ғылым қоғамының, оның ішінде Француз медицина академиясының мүшесі. Сонымен қатар, ол 20 түрлі ғылыми дәрежелерге ие. 1911 жылдан қайтыс болғанға дейін Кюри физикадан Сольвеев конгресіне қатысып келді. 12 жыл бойы Ұлттар Лигасының интеллентуалды достастығының комиссиясының мүшесі болып келді.
Балалары
- Ирен Жолио-Кюри (1897—1956) — Xимиядан Нобель лауреаты (1935)
- Ева Кюри (1904—2007) — Фильм актрисасы, қоғам қайраткері, "Мария Кьюри" кітабының авторы
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
- Радиоактивность, 2-изд., пер. с франц., М., 1960
- Нобелевские лауреаты: Ирен Жолио-Кюри. Вторая из четырех - Индикатор
- Ева Дениза Кюри-Лабуасс - Люди
Сыртқы сілтемелер
- Биография
- Информация с сайта Нобелевского комитета (ағыл.)
- Кюри М. Радиоактивность. М. — Л., 1947. Изд 2-е, испр.: М., Физматгиз, 1960.
- Рабочие дневники Пьера и Марии Кюри. Пер. О. А. Старосельской-Никитиной. — (Тр. Ин-та истории естествознания и техники. Т.19). — Изд. АН КСРО. — 1957.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mariya Salomea Sklodovskaya Kyuri fr Marie Curie pol Maria Salomea Sklodowska Curie 7 11 1867 Varshava 4 7 1934 Franciya Zhogary Savojya departamenti fizik zhәne himik fizika gylymdarynyn doktory 1903 professor KSRO gylym akademiyasynyn kurmetti mүshesi 1926 1895 zh Parizh universitetin bitirgen son francuz fizigi P Kyurimen turmys kurdy Sklodovskaya Kyuri kүjeuinin laboratoriyasynda algashky zhumystaryn zhүrgizip 1906 zh ol kajtys bolgan son kafedrasyn baskardy Sklodovskaya Kyuri Parizh universitetinde professor bolyp sajlangan algashky әjel adam 1914 23 zh Parizhdegi Radij universitetinde fizika himiya bolimin baskardy 1923 zhyldan Varshavadagy ozi ujymdastyrgan Radij institutynyn kurmetti direktory boldy Sklodovskaya Kyuri radioaktivtilik kubylys zhoninde zhazylgan negizgi gylymi enbekterdin avtory Radioaktivti zattardy zertteu takyrybyna doktorlyk dissertaciya korgady 1903 Sklodovskaya Kyuridin radioaktivti zattardy zertteu zhonindegi enbekteri 1897 fizika men himiyanyn zhana salasynyn negizine alyndy 1898 zh erli zajypty Kyuriler zhana himiya element polonij men radij elementin ashty Olar radijdin sәule shygaru sipatynyn kүrdeli ekendigin anyktap onyn zatka tigizetin әserlerin zerttedi Sklodovskaya Kyuri 1902 zh radijdin taza tuzyn 1910 zh francuz himigi 1874 1949 birge metall radijdi aldy Sojtip ol radijdin atomdyk molekulasyn ekinshi ret үlken dәldikpen anyktady 1911 zh radij etalonyn algash ret zhasady Sklodovskaya Kyuri Nobel syjlygymen eki ret 1903 zh fizika 1911 zh himiya salalary bojynsha marapattaldy Mariya Sklodovskaya KyuriMarie Sklodowska CurieTugan kүni7 karasha 1867 1867 11 07 Tugan zheriVarshava PolshaҚajtys bolgan kүni4 shilde 1934 1934 07 04 66 zhas Қajtys bolgan zheriFranciya Zhogary Savojya departamenti Ғylymi ayasyfizika himiyaAlma materҒylymi zhetekshiGabriel LippmanNesimen belgiliRadij zhәne Polonij elementterin ashkan radiohimiyanyn negizdeushisiMarapattaryFizikadan Nobel syjlygy 1903 himiyadan Nobel syjlygy 1911 1910 zh Mariya Kyuri radij himiyalyk element ekendigin dәleldep beredi Birneshe ajdan kejin Shved Koroldiginin Ғylym akademiyasy himiya salasy bojyna Mariya Kyurige Nobel syjlygyn beredi Sojtip Mariya Kyuri algash Nobel syjlygyn eki ret ielengen en birinshi laureat bolyp tanyldy Zhinalgan tәzhiribelerin ol 1920 zh Radiologiya zhәne sogys atty monografiyasynda zhalpylajdy Mariya Kyuri 1934 zh 4 mausymynda lejkemiya auruynan kajtys bolady ӨmirbayanyBalalyk shagy Francuz fizigi Mariya Skladovskaya Kyuri Tuganynda Mariya Skladovskaya Varshavada Polsha tugan Ol үjdegi 5 balanyn kishisi bolatyn Әke sheshesi Vladislav i Bronislava Mariyanyn zhanuyasynda gylymga erekshe ykylaspen karajtyn Onyn әkesi zhergilikti gimnaziyada fizika pәninen bergen Al sheshesi tuberkulezben auyrganga dejin sol gimnaziyanyn direktory bolatyn Mariyanyn sheshesi ogan 11 zhas bolganda kajtys boldy Mariya bastauysh zhәne orta mektepterdi үzdik bitirdi Zhas kezinen ak ozindegi gylymga degen kushtarlykty sezetin Sondyktan bolar nemere agasynyn himiyalyk zerthanasynda laborant bolyp zhumys atkardy Orystyn uly himigi Dmitrij Ivanovich Mendeleev Mariyanyn әkesinin zhakyn dosy bolatyn Dmitrij Ivanovich sol kezde ak Mariyanyn zharkyn bolashagyn bolzhagan bolatyn Resej imperiyasynyn biligi kezinde sol kezde Polsha Resej Germaniya men Avstriyaga kol astarynda bolatyn osken Mariya zhas ziyalylardyn zhәne polyak nacionalisterinin kozgalysyna katysty Өmirinin kop boligin Franciyada otkizse de Mariya Skladovskaya әrkashan polyak halkynyn azattygy үshin kүresin zhalgastyrdy Parizhdegi okuy Mariya hanymnyn zhogary bilimge kol zhetkizu armany aldynda eki kedergi turdy otbasynyn kedejligi zhәne Varshava universitetine әjel adamdardy kabyldauga tyjym salynuy Mariya zhәne onyn әpkesi zhospar kurdy әpkesinin okuyn oteu үshin Mariya 5 zhyl bojy үj kyzmetkeri bolyp zhumys istejdi Sodan kejin Bronya Mariyanyn okuynyn karazhatyn oteui kerek Bronya Parizhdegi medicinalyk institutty bitirgennen kejin dәriger bolyp sinilisin ozine shakyrady Polshadan ketkennen kejin Mariya Parizh universitetinin Sorbonna tabigi gylymdar fakultetine tүsedi 1893 zhyly birinshi kursty ayaktagan Skladovskaya fizikadan Sarbonnanyn licenciaty dәrezhesin magistr alady 1 zhyldan kejin matematikadan licenciat dәrezhesin alady 1894 zhyly polyak emigrant galymynyn үjinde Mariya Per Kyurimen tanysady Per ol kezde municipaldy mekteptin ondiristik himiya zhәne fizika zerthanasynyn zhetekshisi edi Ol kezde Per kristaldardyn tabigaty men olardyn magnittik kasietinin temperaturaga tәueldiligin zerttep kojgan edi Mariya Skladovskaya sol kezde bolattyn magnittik kasietterin zettep zhүr edi Mariyanyn polyak dosy Per Mariyaga komekteser dep үmittendi 2 zhyldan kejin Mariya men Per neke kiyady Bugan dejin Per doktorlyk dissertaciyany korgap edi 1897 zhyly kyrkүjek ajynda dүniege olardyn kyzy Iren keldi 3 ajdan kejin Mariya magnittik kasietterdi zetteuin ayaktap dissertaciyaga zhana takyryp izdedi Zertteuleri Mariya men Per Kyuri laboratoriyada 1895 zhyly Rentgen zhana sәulelerdi ashty Ol sәuleler katod sәuleleri kejin anyktalgandaj elektrondar agyny pajda bolatyn bos әjnek tүtikshenin kabyrgalarynda pajda bolady eken Әjnek tүtikshenin katod sәuleleri tigen zher zhasyl zharykpen zhandy Ol sәuleler galymnyn kүrmetine rentgen sәuleleri dep ataldy antikatodka tigen katod sәuleleri odanda kүshtirek zharyk tugyzady eken Osyny estigen bayagydan belgili urannyn zharkyrauyn zerttej bastady Bul zharkyrau rentgen sәuleleri zharkyrauy siyakty kara kagaz arkyly otip fotografiyalyk plastinkalardyn karayuyna әkeledi eken 1896 zhyly Anri Bekkerel uran kospalary terenirek enetin sәuleler shygarady ekenin anyktady Anri Bekkereldyn sәuleleri 1895 zhyly ashylgan rentgen sәuleleri siyakty syrttan әser etuden emes zharykpen ol urannyn oz kasieti Osy zhumbak kubylyspen tamsangan Mariya Kyuri ozine zhana zertteuler ajmagyn ashty 1898 zhyly oz zertteulerin bastagan Kyuri hanym aldymen uran kospalarynan baska Bekkerel ashkan sәuleler shygaratyn zattar bar ma ekenin zerttej bastady Sonymen үzilissiz zharkyraudyn yagni energiya zhogaltudyn sebebi ne eken Kүjeuin de osy zertteulerge tartkan Kyuri hanym oz aldyna osy surakty kojdy Pezoelektrlikti ashkandagy әdis osy zertteulerdin de negizin kalady Sәulelerdin san shegi sol sәulelerdin komegimen aua kondensatory arkyly otetin tok boldy Bul tok Per Kyuridin pezokvarcy arkyly olshenetin zhәne shygynyn otejtin Zaryadtalgan kondensator plastinkasynan zaryadtalmagan plastinkaga otetin tok shygynyn oteu үshin sonymen bajlanyskan kvarc plastinkany belgili bir zhүkpen zhүkteu kerek edi Osy әdis arkyly Kyuri hanym sәulelerdin boluy uran atomynyn kospada bolatynymen anyktalatynyn ashty Yagni zharyk kozi uran atomdary Bekkerel anyktagandaj uran kospasy zhanyndagy aua elektr otimdi bolady Osyny negizge alyp Kyuri kүjeui men onyn inisi Zhak kurastyrgan birneshe dәl kүraldarmen baska zattardyn zhanyndagy auanyn elektr otimdiligin olshej bastady Ol sol kezde belgili elementterden tek uran men torij gana radioakivti ekenin dәleldedi Kejinirek Kyuri hanym manyzdyrak zhanalyk ashty Uran keni sol kezde uran men shajyr kospasy taza uranga karaganda zharygyrak sәule shygarady Uran keninde sol kezde adamzatka belgisiz radioaktivtiligi kүshtirek elementter bar Ol osy zhoramalyn 1898 zhyldyn kokteminde Francuz gylym akademiyasyna ajtty Kejin Kyuri erli zajyptylary osy belgisiz elementterdi uran keninen bolip aludy ojlady Kүkirtsutekpen baska da kyshkyldarmen ondire uran kenin belgili kompanentterge boldi Osy kompanentterdin әrkajsysyn zheke zheke zerttej kele barij men vismut kospalary gana radioaktivtilikke ie Birak barij men vismutka radioaktivtilik tәn bolmagandyktan Kyuriler osy metaldardyn kospasynda bir nemese birneshe adamzatka belgisiz radioaktivti elementter bar dep tuzhyrymdady 1898 zhyldyn shilde men zheltoksan ajlarynda zhana eki element ashkandaryn zhariyalady Olar polonij Mariyanyn tugan zheri Polshanyn kүrmetine zhәne radij latynshadan ozdiginen zharyk shygaratyn Kyuriler osy elementerdi taza kүjinde bolip ala almagandyktan himikterge osy elementterdin barynyn en basty ajgagyn keltire almady Kyuriler osy eki elementti uran keninen bolip aluga kiristi Olar anyktagandaj elementter uran keninin tek millionnan bir boligin gana kurajdy Ol elementterdi bolip alu үshin Kyurilergen uran keni kop molsherde kazhet boldy Kyuri hanym zhana shipalyk kasieti bar radijdi bolip aludyn tәsilin tapty Radioaktivti elementter uran kospasynyn millionnan bir boligin kүrasa da Kyuriler ony bolip aldy Osy әdispen Kyuriler himiyalyk taza radij tuzdaryn kejinirek kүjeuinin kazasynan kejin taza radijdi bolip aldy Kyuri әdisi ondelip zhatkan zatka belgili bir zattarmen әser etip ony eki frakciyaga bolip alu Radioakivtilikti olsheu arkyly olar radioaktivti element kaj frakciyaga ketkenin bildi Ol frakciya kajtadan ondeuge tүsip kajtadan eki frakciyaga bolindi Қajtadan kaj frakciyaga radioaktivti element ketkenin anyktady Tagy da sol siyakty Er bolinuden kejin frakciyada radiaktivti elementtin procenti kobejdi Osydaj bole bole taza radij tuzyna da zhetti Osydan bastap Kyuri әdisi әrtүrli zherlerde koldandy Kelesi tort zhyl bojy Kyuriler adam densaulygyna kauipti zherde zhumys istedi Olar himiyalyk bolinumen үlken tesik zhәne zhan zhagynan zhel sogyp turatyn gimaratta ornatylgan chandarda ajnalysty Zattardy zerdeleudi municipaldy mekteptin kishkentaj yngajsyz zerthanasynda oryndauga tura keldi Osy kiyn kezende Per Kyuridin karazhaty zhetpej kishkentaj bala men zertteuler Mariya Kyuridin bar uakytyn alsa da ol Franciya Ekol normal syuperer orta mektepterge mugalim dajyndajtyn mekemede fizika pәninin mүgalimi boldy Әjelinen ajyrylgan Perdin әkesi Kyurilerge koship kelip kishkentaj Irenge karady 1902 zhyldyn kyrkүjeginde Kyuriler birneshe tonna uran keninen olar radij hloridin bolip alganyn zhariyalady Polonijdi bolip alu zhүzege aspady sebebi ol radijdyn bejtaraptanuyna sebepshi edi Қospany zerdelej kele Mariya radijdin atomdyk massasy 225 ke ten ekenin anyktady Radij tuzy kogildir zharyk pen zhylu shygardy Zertteulerdi bitirgen Mariya Kyuri ozinin doktorlyk dissertaciyasyn zhazdy Zhumysy Radioaktivti zattardy zertteu dep ataldy Ol zhumyska polonij men radijdi bolip aludagy bajkalgan kubylystardyn sipattamalary endi Mariyaga zhana gylymi atak berilip onyn enbegi doktarlyk dissertaciyamen kosylgan uly zhanalyktar kataryna kirdi 1903 zhyly Shved koroldiginin gylym akademiyasynyn sheshimimen Bekkerel men Kyuri erli zajyptylaryna Nobel syjlygy tagajyndaldy Mariya men Per Kyuriler nobel syjlygynyn zharty syjakysyn aldy Mariya Nobel syjlygyn algan birinshi әjel Mariya da Per da naukas bolgandyktan Stokgolmge bara almady Syjlykty kelesi zhyldyn zhazynda aldy Ernest Rezerford pen zhana teoriya usyndy Ol teoriya bojynsha radioakivti zharyktar atom yadrosynyn kuldyrauynan pajda bolady Radioaktivti yadronyn kuldyrauy kezinde transmutaciya bir atomnyn yadrosynan ekinshi elementin yadrosyna ajnalu kүjin keshedi Mari oz zertteulerinde torij uran zhәne radij yadrolarynyn kүldyrauyn kormegendikten sebebi ol ote bayau process birden bul teoriyany kabyldamady 1906 zhyly bәribir de madam Kyuri Rezerford Soddi teoriyasyn kabyldady Bul shyndykka en zhakyn teoriya edi Radijdin adam organizmine әserin atap otken Kyuriler radij elementi medicinalyk maksattarda yagni rak auruyn emdeude koldanuga bolatynyn ajtty Radijdyn bүl kasieti tez arada bagalanyp radijdyn kuny osip ketti Kyuriler bul ekstrakciondi procesti potentteuden bas tartty Olardyn ojynsha gylymdy kommerciyalyk pajda әkelu үshin pajdalanu nagyzgalymga zhat kylyk zhәne ol bilimge degen erkindikti zhoyady 1904 zhyly Per Kyuri Sarbonnanyn fizika pәninen professor al Mariya Kyuri kүjeuinin zerthanasynyn mengerushisi boldy Osy zhyldyn zheltoksan ajynda dүniege olardyn ekishi kyzy Eva keldi Kejin Eva oz anasynyn biografiyasyn zhazdy 1906 zhyly sәuirde Per Kyuri koshe apatynda kajtys bolyp Mariya kara zhamyldy Birak zhumysyn zhalgastyruga kүsh tapty Sol zhyldyn mamyr ajynda Mariya gylym men bilim ministrligi tagajyndagan zejnetakydan bas tartyp Sorbonna әkimshiligi ony fizika kafedrasynyn bas mengerushisi etip tagajyndady 6 ajdan kejin ol ozinin birinshi lekciyasyn okyp zhumys istegen birinshi әjel boldy Kүjeuinin oliminen kejingi omiri 1910 zhyly Andre Dibermen birlese otyryp Mariya Kyuri taza metall kүjindegi radijdi aldy Osymen Mariya Kyuri 12 zhyl buryn bastagan zertteuler ciklin ayaktady Ol radij himiyalyk element ekenin dәdeldedi Ol radioaktivti emanaciyany olsheudin tәlilin ojlap tapty Ol radijdin taza metall kүji men taza radij hloridin aldy Madam Kyuri olsheude dәldikke kol zhetkizdi Kyuri hanym radioaktivti yadro kuldyrauynyn uakytyn үlken dәldikpen esepteuge bolady dep zhoramaldady Sebebi ol uakyt eshkandaj syrtky kүshterdin әserinen ozgermejdi 1903 zhyldan bastap Kyuri radioakivti sagaty koldanylady 1910 zhyldyn sonyna karaj kopshiliktin talabymen Mariya Kyuridin kandidaturasy Francuz gylym akademiyasynyn en zhogary degen lauazymyna usynyldy Per Kyuri bul akademiyaga kajtys boluyna dejin 1 zhyl buryn kabyldandy Francuz gylym akademiyasynyn tarihynda Mariya Kyuri dejin әjel ol ujymnyn mүshesi bolmagan Sondyktan bolar Mariya Kyuridin kandidaturasy onyn zhaktastary men karsylastary arasyndagy zhanzhalga әkeldi Birneshe ajlardan kejin Mariya Kyuridin kandidaturasy bir auyzdan alynyp tastalyndy Birneshe ajdan kejin Mariya Kyuriga Shved koroldiginin gylym akademiyasy Nobel syjlygyn tagajyndady Ol syjlyk Mari Kyuridin himiya gylymyna koskan үlesi үshin radij men polonijdin ashyluy radijdi bolip alu men onyn kasietterin zertteui Mariya Kyuri tarihta birinshi ret Nobel syjlygynyn eki mәrte laureaty atandy Zhana Nobel syjlygynyn iesin ajta otyra E V Dalgren Radijdi zertteu zhana gylymnyn pajda boluyna әkeldi radiologiya Ol gylym oz instituty men zhurnaldary bar gylym Sogys zhyldary Birinshi dүniezhүzilik sogyska taman Parizh universiteti men Pasterov instituty Radij instiutynyn ashyluyn zhariyalady Onda radioaktivtilikti zerttedi Mariya Kyuri radioaktivtilikti zertteu men onyn medicinada koldanlu boliminin bas mengerushisi bolyp tagajyndaldy Birinshi dүniezhүzilik sogys kezinde Mariya Kyuri sogys dәrigerlerin radioaktivtilikti medicinada koldanysyn үjretti Mysaly Rentgen sәuleleri arkyly adam denesindegi ok dәrini tabu Gospitalderde ol radiologiyalyk kondyrgylardy zhasauga zhylzhymaly rentgen apparattarymen zhabdyktauga komektesti Ol oz bilimin Radiologiya zhәne sogys atty enbeginde bayandady Sogystan kejin Mariya Kyuri Radiologiya institutyna oraldy Өmirinin songy zhyldary ol studentterdin zhumysyn baskaryp radiologiyanyn medicinadagy koldanuyna zhol ashty Ol Per Kyuridin biografiyasyn zhazdy Onyn bul enbegi 1923 zhyly zharykka shykty Mariya sogys ayaktalgannan kejin egemendik algan oz otanyna kelip turdy Ol Polshada zertteushilerge komek korsetti 1921 zhyly Mariya kyzdarymen AҚSh ta bolyp kajtty Onda Mariya zertteulerin zhalgastyruga syjga bergen 1 tonna radijdi aldy Қajtys boluy Biraz zhyldar bojy radijmen zhumys isteui Mariyanyn densaulygyna katty әser etti Mariya men Per onyn densaulykka kauiptiligin bilgen zhok Per әrkashan ozimen birge radij hloridinin probirkasyn ustap zhүrip Radij urannan milolion ese radioaktivti dep maktanatyn Mariya oz toseginin zhanynda radij tuzdaryn kojyp koyatyn Ogan radijdin tүnde zharkyrauy unajtyn Olardyn sausaktary kүjip ketti Olar densaulyktarynyn nasharlauynyn sebebi radij dep ojlap korgen de emes Қorgasyn tabyttagy Mariya Skladovskaya Kyuridin denesi әli kүnge shejin 360 bekkerel m3 intensivtilikpen radioaktivtilik shashyp tur Negizgi norma 13 bk m3 Mariya Kyuri 1934 zhyldyn 4 shildesinde auruynan Alpidegi Sanssellemoz dejtin zherde kajtys boldy MarapattaryEki Nobel syjlygymen katar Mariya Kyuri Francuz gylym akademiyasynyn 1902 Devi Londonnyn koroldik kogamynyn ordenimen zhәne Elliot Kresson Franklin Institutynyn ordenimen marapattaldy Ol әlemnin 85 gylym kogamynyn onyn ishinde Francuz medicina akademiyasynyn mүshesi Sonymen katar ol 20 tүrli gylymi dәrezhelerge ie 1911 zhyldan kajtys bolganga dejin Kyuri fizikadan Solveev kongresine katysyp keldi 12 zhyl bojy Ұlttar Ligasynyn intellentualdy dostastygynyn komissiyasynyn mүshesi bolyp keldi BalalaryIren Zholio Kyuri 1897 1956 Ximiyadan Nobel laureaty 1935 Eva Kyuri 1904 2007 Film aktrisasy kogam kajratkeri Mariya Kyuri kitabynyn avtoryDerekkozderҚazak Enciklopediyasy 7 tom Radioaktivnost 2 izd per s franc M 1960 Nobelevskie laureaty Iren Zholio Kyuri Vtoraya iz chetyreh Indikator Eva Deniza Kyuri Labuass LyudiSyrtky siltemelerBiografiya Informaciya s sajta Nobelevskogo komiteta agyl Kyuri M Radioaktivnost M L 1947 Izd 2 e ispr M Fizmatgiz 1960 Rabochie dnevniki Pera i Marii Kyuri Per O A Staroselskoj Nikitinoj Tr In ta istorii estestvoznaniya i tehniki T 19 Izd AN KSRO 1957