Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жидебай батыр мазары – Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген сәулет өнері ескерткіші, киелі нысан.
| Жидебай батыр мазары | |
 | |
| Жалпы мәлімет | |
|---|---|
| Статусы | Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші |
| Түрі | киелі нысан |
| Сәулет стилі | қала құрылысы және сәулет |
| Орналасуы | Қарағанды облысы, Шет ауданы |
| Жөнделген уақыты | 1993 жыл |
| Биіктігі | |
| Төбесі | күмбезді |
| Картада орналасуы | |
| | |
Координаттар: 48°54′40″ с. е. 73°32′59″ ш. б. / 48.91111° с. е. 73.54972° ш. б. (G) (O) (Я)
Орналасқан жері
Шет ауданы, Ақсу-Аюлы ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 13 км жерде.
Кезеңі
Тарихи деректер, аңыздар
Жидебай батырдың алғашқы кесенесі күмбез тәрізді және саз ерітіндісінде балшықтан жасалған. Оңтүстікке бағытталған төмен кіреберістің сексеуіл діңінен жасалған маңдайшасы бар. 1899 жылы С. М. Дудин алғаш зерттеген. Ғалымның фотосурет жинағында «Жидебай Мазары» №230 деп тіркелген. Бұл суретке қарағанда, ескерткіштің сақталуы жақсы, күмбездің жоғарғы жағында шұқыр байқалады. Өкінішке орай, С. М. Дудиннің дала жазбалары әлі табылған жоқ. 1993 жылы Жидебай батырдың ұрпақтары жаңа мазар салып, ескерткішке көпір салды.
Жидебай батыр (1713-1813 жж.) – жауынгер, би, шешен, домбырашы. Оның «Қайран Елім» күйі Абылай ханға арналды. Жидебай батыр атақты Аңырақай шайқасының қатысушысы ретінде танымал. Баянтау, Ертіс, Нұр, Қарқаралы, Ұлытау, Ақмола қалаларындағы шайқастарда мыңдаған жауынгерлерге басшылық етті. Сондай-ақ Тарбағатай, Аягөз, Құлжа, Алатауды босату жөніндегі әскери көшбасшы болды. Жидебай батырдың билігі Қаракесек және Арғын руларының мекендейтін жерлеріне дейін созылды.
Жергілікті аңыздар бойынша Жидебай батырдың алдында әрдайым қызыл түлкі жүрген. Бұл оның әруағы (бабасы). Бірде Абылай оған: «Қане, маған өзіңнің әруағыңды көрсет!» - дейді. Жидебай келісіп, Абылайды таудың басына шақырады. Жидебай Абылайды тау басында қалдырып, өзі таудан төмен түседі. Ол таудың астына түскенде, Абылай далада қызыл түлкі пайда болғанын көреді. Сонымен бірге сары бүркіт пайда болады, ол түлкіге шабуылдап, оны ұстап, жерге соғады. Осыдан кейін Жидебай Абылайға көтеріліп, оның не көргенін сұрайды, Абылай көргенін айтады. Сонда Жидебай: «Қызыл түлкі менің әруағым, сары бүркіт сенікі. Бұл сіздің әруағыңыздың менікінен жоғары екенін көрсетеді» деген екен.
Мазар сипаты
Әуелде көне мазардың басына қойылған көктаста өмір сүрген кезеңі XVIІ ғасыр деп көрсетілен еді. Бірақ шежірешілердің айтуынша, ол Аңырақай шайқасына 1730 жылы қатысқан, сол кезде жасы он жетіде еді. Сонда Жидебай батыр 1712-1713 жылдары туған болып шығады. Ол туралы ел аузында «Сарыарқадай жер қайда, Жидебайдай ер қайда» деген нақыл сөз қалған. Бұл халық сөзі батырдың қабіртасына қашалып жазылған.
Сондай-ақ қабіртаста Қаз дауысты Қазыбек бидің келесі сөзі де келтірілген:
Замана өтпес болсашы-ай,
Жидекем өлмес болсашы-ай
Осы деректер және туған-қайтыс болған жылдары мейлінше дұрыс көрсетілген жаңа қабіртас жаңарту жұмыстары жүргізілгенде (1993 жыл) қойылады.
Әлихан Жәңгірұлы жазуынша, сол жылы Ақтоғай ауданында Жидебай батырға үлкен ас берілді. Батыр бабаның басына жаңа кесене салынды. Осы жұмыстарды өткізуде Сейдіғали Сейілханұлы, Төлеуқадыр Тоқтамысұлы, Хайролла Нұрбекұлы мақтана айтарлықтай еңбек етті. Бұл жаңа кесененің қабырғасы ақ кірпіштен дөңгелене қаланып күмбезге жалғасады. Күмбездің басына темірден жарты ай белгісі орнатылған. Кесененің кіре берісінде екі шағын мұнара және қара тастан жасалған екі тақтатас бар.
Тақтатастың біреуінде: «Жидебай Қожаназарұлы Әлтеке немересі, әруақты батыр, әрі би, әрі шешен, айсыз қараңғы түнде де барар жерін дәл табатын жершілдік қасиеті болған»; екіншісінде: «Жидебай батыр Елінің тұтастығын ойлаған кемеңгер тарихи тұлға. Қазақтың асқақ тұлғалы ханы Абылай ханның сенімді серігі, пікірлес досы. Беделді де белді батыры болып, арнайы жасағын басқарған» деп жазылған.
Дереккөздер
- Қазақстанның тарихи-мәдени нысандарының және жаппай зиярат ету орындарының альбомы/ ; ҚР Мәдениет және спорт министрлігі, Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты ; [жоба авторы Т. Бекбергенов ; бас ред. А. Р. Хазбулатов]... – Астана : [б. ж.], 2018. - 495 б., суретті; . – Библиогр.: 490 б. . – 100 дана – ISBN 978-9961-23-485-9
- Жидебай батыр — «Егемен Қазақстан», 27.04.2013.
- Ғұзыхан Ақпанбек. Жидебай батыр — «Мысты өңір», 24.03.2006
- Әлихан Жәңгірұлы, Балқаш, 2001
- Кесене туралы(қолжетпейтін сілтеме)
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhidebaj batyr mazary Қaragandy oblysynyn zhergilikti manyzy bar tarih zhәne mәdeniet eskertkishteri tizimine engen sәulet oneri eskertkishi kieli nysan Zhidebaj batyr mazaryZhalpy mәlimetStatusyҚaragandy oblysynyn zhergilikti manyzy bar tarih zhәne mәdeniet eskertkishiTүrikieli nysanSәulet stilikala kurylysy zhәne sәuletOrnalasuyҚaragandy oblysy Shet audanyZhondelgen uakyty1993 zhylBiiktigiTobesikүmbezdiKartada ornalasuyZhidebaj batyr mazary Koordinattar 48 54 40 s e 73 32 59 sh b 48 91111 s e 73 54972 sh b 48 91111 73 54972 G O Ya Ornalaskan zheriShet audany Aksu Ayuly auylynan ontүstik batyska karaj 13 km zherde KezeniAlgashky mazar 1813 1814 zhyldary zhana mazar 1993 zhyly Tarihi derekter anyzdarZhidebaj batyrdyn algashky kesenesi kүmbez tәrizdi zhәne saz eritindisinde balshyktan zhasalgan Ontүstikke bagyttalgan tomen kireberistin sekseuil dininen zhasalgan mandajshasy bar 1899 zhyly S M Dudin algash zerttegen Ғalymnyn fotosuret zhinagynda Zhidebaj Mazary 230 dep tirkelgen Bul suretke karaganda eskertkishtin saktaluy zhaksy kүmbezdin zhogargy zhagynda shukyr bajkalady Өkinishke oraj S M Dudinnin dala zhazbalary әli tabylgan zhok 1993 zhyly Zhidebaj batyrdyn urpaktary zhana mazar salyp eskertkishke kopir saldy Zhidebaj batyr 1713 1813 zhzh zhauynger bi sheshen dombyrashy Onyn Қajran Elim kүji Abylaj hanga arnaldy Zhidebaj batyr atakty Anyrakaj shajkasynyn katysushysy retinde tanymal Bayantau Ertis Nur Қarkaraly Ұlytau Akmola kalalaryndagy shajkastarda myndagan zhauyngerlerge basshylyk etti Sondaj ak Tarbagataj Ayagoz Қulzha Alataudy bosatu zhonindegi әskeri koshbasshy boldy Zhidebaj batyrdyn biligi Қarakesek zhәne Argyn rularynyn mekendejtin zherlerine dejin sozyldy Zhergilikti anyzdar bojynsha Zhidebaj batyrdyn aldynda әrdajym kyzyl tүlki zhүrgen Bul onyn әruagy babasy Birde Abylaj ogan Қane magan ozinnin әruagyndy korset dejdi Zhidebaj kelisip Abylajdy taudyn basyna shakyrady Zhidebaj Abylajdy tau basynda kaldyryp ozi taudan tomen tүsedi Ol taudyn astyna tүskende Abylaj dalada kyzyl tүlki pajda bolganyn koredi Sonymen birge sary bүrkit pajda bolady ol tүlkige shabuyldap ony ustap zherge sogady Osydan kejin Zhidebaj Abylajga koterilip onyn ne korgenin surajdy Abylaj korgenin ajtady Sonda Zhidebaj Қyzyl tүlki menin әruagym sary bүrkit seniki Bul sizdin әruagynyzdyn menikinen zhogary ekenin korsetedi degen eken Mazar sipatyӘuelde kone mazardyn basyna kojylgan koktasta omir sүrgen kezeni XVII gasyr dep korsetilen edi Birak shezhireshilerdin ajtuynsha ol Anyrakaj shajkasyna 1730 zhyly katyskan sol kezde zhasy on zhetide edi Sonda Zhidebaj batyr 1712 1713 zhyldary tugan bolyp shygady Ol turaly el auzynda Saryarkadaj zher kajda Zhidebajdaj er kajda degen nakyl soz kalgan Bul halyk sozi batyrdyn kabirtasyna kashalyp zhazylgan Sondaj ak kabirtasta Қaz dauysty Қazybek bidin kelesi sozi de keltirilgen Zamana otpes bolsashy aj Zhidekem olmes bolsashy aj Osy derekter zhәne tugan kajtys bolgan zhyldary mejlinshe durys korsetilgen zhana kabirtas zhanartu zhumystary zhүrgizilgende 1993 zhyl kojylady Әlihan Zhәngiruly zhazuynsha sol zhyly Aktogaj audanynda Zhidebaj batyrga үlken as berildi Batyr babanyn basyna zhana kesene salyndy Osy zhumystardy otkizude Sejdigali Sejilhanuly Toleukadyr Toktamysuly Hajrolla Nurbekuly maktana ajtarlyktaj enbek etti Bul zhana kesenenin kabyrgasy ak kirpishten dongelene kalanyp kүmbezge zhalgasady Kүmbezdin basyna temirden zharty aj belgisi ornatylgan Kesenenin kire berisinde eki shagyn munara zhәne kara tastan zhasalgan eki taktatas bar Taktatastyn bireuinde Zhidebaj Қozhanazaruly Әlteke nemeresi әruakty batyr әri bi әri sheshen ajsyz karangy tүnde de barar zherin dәl tabatyn zhershildik kasieti bolgan ekinshisinde Zhidebaj batyr Elinin tutastygyn ojlagan kemenger tarihi tulga Қazaktyn askak tulgaly hany Abylaj hannyn senimdi serigi pikirles dosy Bedeldi de beldi batyry bolyp arnajy zhasagyn baskargan dep zhazylgan DerekkozderҚazakstannyn tarihi mәdeni nysandarynyn zhәne zhappaj ziyarat etu oryndarynyn albomy ҚR Mәdeniet zhәne sport ministrligi Қazak gylymi zertteu mәdeniet instituty zhoba avtory T Bekbergenov bas red A R Hazbulatov Astana b zh 2018 495 b suretti Bibliogr 490 b 100 dana ISBN 978 9961 23 485 9 Zhidebaj batyr Egemen Қazakstan 27 04 2013 Ғuzyhan Akpanbek Zhidebaj batyr Mysty onir 24 03 2006 Әlihan Zhәngiruly Balkash 2001 Kesene turaly kolzhetpejtin silteme