Түркішілдік, пантюркизм – түркі халықтарын бірлікке, өзара байланыстарын нығайтуға үндейтін қоғамдық-саяси ағым. XX ғ. басында саяси доктриналардың және саяси көзқарастардың жүйесінде пайда болған діни-саяси идеология. Түркі тілді халықтардың бір мемлекетке Түркияның камкорлығымен «ұлы Тұран» мемлекеті болып бірігуін мақсат ететін көзқарастар мен жүйесі.
19 ғасырдың соңына қарай қарқын алды. Сол тарихи кезеңде түркішілдікті насихаттаушылардың көш басында И.Гаспринский тұрды. Ол түркішілдікті “Тілде, пікірде, істе – бірлік” деген ұранмен шығарған өзінің “Тәржіман” газеті арқылы насихаттады. Түркішілдікті Түркияда насихаттауда Ю.Акчурин белсенділік танытты. 20 ғасырдың басында Ресей империясының қол астында отарлық езгінің тауқыметін тартқан түркі халықтарының азаттық қозғалысының өрбуіне түркішілдік елеулі дәрежеде ықпал етті. Бірінші орыс революциясы кезінде негізінен түркі халықтарының өкілдері қатысқан бүкілресейлік мұсылман съезі 3 рет өткізіліп, түркі халықтарының мүддесін қорғау мақсатында “Ресей мұсылмандары одағы” атты партия құрылды. Ә.Топчибашев, А.Ибрагимов, С.Мақсұдов секілді қайраткерлер түркішілдіктің ықпалымен түркі халықтарының мүддесін қорғау жолындағы әрекеттерін күшейтті. Уақытша үкімет жағдайында түркі халықтарының саяси әрекеттерін үйлестіріп отыру мақсатында Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесі ұйымдастырылды. Кеңестік билік орнағаннан кейін түркішілдік реакциялық пиғылдағы ағым ретінде бағаланып, оны насихаттауға қатысы бар деген азаматтар ашық қуғындалды. Көрнекті татар қайраткері М. Сұлтанғалиев осындай қуғындаудың құрбаны болды. Сол кезде Түркияда түркішілдік-ті насихаттаушы тұлға ретінде Көк-Aлп танылды.
Сын және идея мәселелері
Бүгінгі таңда пантюркизмнің алғашқы идеяларынан аз нәрсе қалды. Зайырлылық пен зайырлы идея ислам мен фундаментализмге өзгерді. Жаңа астана туралы даулар жалғасуда, таңдау Анкара мен Түркістан арасында жүріп жатыр. Тіл мәселесі әлі де жалғасуда.
Кейбір тілдік қауымдастықтар латын әліпбиіне көшті, бірақ түрікмен, өзбек және әзірбайжан тілдерінің ресми латын алфавиттері 1990-шы жылдардың басында 35 әріптен тұратын пантүрік алфавиті келісілгеннен кейін Түркия Күткендей түрік алфавитіне сәйкес келмейді.
Түркі елдерінің шешілмеген аумақтық амбициялары мен мемлекетаралық қақтығыстары да проблема болып табылады. Ресей, Иран, АҚШ және еуропа елдерінің Ердоғанның дұрыс емес саясатына байланысты Түркияға қысым жасау Тұран құруға мүмкіндік бермейді.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Әлеуметтану және саясаттану бойынша / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын - Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2006. - 569 б. ISBN 9965-808-89-9
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9 IX том
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tүrkishildik pantyurkizm tүrki halyktaryn birlikke ozara bajlanystaryn nygajtuga үndejtin kogamdyk sayasi agym XX g basynda sayasi doktrinalardyn zhәne sayasi kozkarastardyn zhүjesinde pajda bolgan dini sayasi ideologiya Tүrki tildi halyktardyn bir memleketke Tүrkiyanyn kamkorlygymen uly Turan memleketi bolyp biriguin maksat etetin kozkarastar men zhүjesi 19 gasyrdyn sonyna karaj karkyn aldy Sol tarihi kezende tүrkishildikti nasihattaushylardyn kosh basynda I Gasprinskij turdy Ol tүrkishildikti Tilde pikirde iste birlik degen uranmen shygargan ozinin Tәrzhiman gazeti arkyly nasihattady Tүrkishildikti Tүrkiyada nasihattauda Yu Akchurin belsendilik tanytty 20 gasyrdyn basynda Resej imperiyasynyn kol astynda otarlyk ezginin taukymetin tartkan tүrki halyktarynyn azattyk kozgalysynyn orbuine tүrkishildik eleuli dәrezhede ykpal etti Birinshi orys revolyuciyasy kezinde negizinen tүrki halyktarynyn okilderi katyskan bүkilresejlik musylman sezi 3 ret otkizilip tүrki halyktarynyn mүddesin korgau maksatynda Resej musylmandary odagy atty partiya kuryldy Ә Topchibashev A Ibragimov S Maksudov sekildi kajratkerler tүrkishildiktin ykpalymen tүrki halyktarynyn mүddesin korgau zholyndagy әreketterin kүshejtti Uakytsha үkimet zhagdajynda tүrki halyktarynyn sayasi әreketterin үjlestirip otyru maksatynda Bүkilresejlik musylmandar kenesi ujymdastyryldy Kenestik bilik ornagannan kejin tүrkishildik reakciyalyk pigyldagy agym retinde bagalanyp ony nasihattauga katysy bar degen azamattar ashyk kugyndaldy Kornekti tatar kajratkeri M Sultangaliev osyndaj kugyndaudyn kurbany boldy Sol kezde Tүrkiyada tүrkishildik ti nasihattaushy tulga retinde Kok Alp tanyldy Syn zhәne ideya mәseleleriBүgingi tanda pantyurkizmnin algashky ideyalarynan az nәrse kaldy Zajyrlylyk pen zajyrly ideya islam men fundamentalizmge ozgerdi Zhana astana turaly daular zhalgasuda tandau Ankara men Tүrkistan arasynda zhүrip zhatyr Til mәselesi әli de zhalgasuda Kejbir tildik kauymdastyktar latyn әlipbiine koshti birak tүrikmen ozbek zhәne әzirbajzhan tilderinin resmi latyn alfavitteri 1990 shy zhyldardyn basynda 35 әripten turatyn pantүrik alfaviti kelisilgennen kejin Tүrkiya Kүtkendej tүrik alfavitine sәjkes kelmejdi Tүrki elderinin sheshilmegen aumaktyk ambiciyalary men memleketaralyk kaktygystary da problema bolyp tabylady Resej Iran AҚSh zhәne europa elderinin Erdogannyn durys emes sayasatyna bajlanysty Tүrkiyaga kysym zhasau Turan kuruga mүmkindik bermejdi DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Әleumettanu zhәne sayasattanu bojynsha Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2006 569 b ISBN 9965 808 89 9 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tom Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet