Мағына (лингвистика)

Мағына (ағылш. Meaning) — сөздердің ұғымымен байланысты мәні, мазмұны. Сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да жәйттер себеп болады, ол адамның дүниеге көзқарасын, көңіл-күйін білдіреді. Сөз ұғымы тұтас, дербес болғанымен, мағынасы әлдеқайда кең әрі бірнешеу болуы мүмкін. Кез келген сөзде белгілі бір мағына болғанымен, сөздердің барлығы бірдей ұғымды білдірмейді. Мысалы, "Мына сиыр сүтті-ақ екен" деген сөйлемдегі “ақ” шылауында күшейту мағынасы бар да, "Сен ауылға бардың ба?" сөйлеміндегі “ба” деген шылауда сұраулық мағына бар. Бірақ бұлардың ешқайсысы да ұғымды білдірмейді. Сөз мағынасының әр түрлі эмоциялық реңкі болады. Мысалы, "қаз-қаз" (жүру), "түу, ойбай-ай" деген сөздер заттық логикалық ұғымды білдірмейді, бірақ оларда сүйіну, күйіну, өкінуді білдіретін эмоционалдық мағына бар. Ал ұғымда мұндай эмоциялық реңк болмайды. Сөз мағынасының лексикалық және грамматикалық түрлері бар. Тілдегі сөздердің мағынасы сол тілдің семантикалық жүйесінің бөлшегі болып табылады да, оның сөздік құрамымен, сөздердің мәтінде қолданылу ерекшелігімен, тілдің грамматикасы табиғатымен байланыста айқындалады.

Түрлері

1. Абсолюттік мағына - ең жоғары сапаны көрсететін немесе сипаттайтын, қажет етпейтін лексика.
2. Абстракты мағына - реляциалық мағынаға барабар; тән.
3. Агентивті мағына - қатынасушы кісілердің мағынасы (қаз. аудармашы, әнші, куйші). Агентивті мағына -шы, -ші жұрнақтары аркылы жасалады).
4. Алфавиттік мағына - әдетте, сөз кұрамында айтылатын тіл дыбыстарының жазба тілде қағаз бетіне жазылуы және соған орай оқылуы үшін олардың белгілі бір таңбалармен белгіленуі шарт. Тіл дыбыстары жазуда белгілі бір графикалық таңба-әріптермен таңбаланады. Бірінен кейін бірі рет-ретімен орналасқан әріптердің жиынтыгы алфавит деп аталады.
5. Атрибутивтік мағына - сын есімдер тобына тән мағына, яғни сапалық, сындық мағынаны білдіреді.
6. Заттық мағына - сөздің негізгі бөлігінің немесе грамматикалық бөлігінің мағынасы.
7. Қосымша мағына- негізгі емес сөз мағынасы немесе формасы.
8. Бөліну мағына - сөйлем мүшесінің нашар синтаксистік қалыптан жоғары позицияға ауысуы яғни .
9. Грамматикалық мағына - өзіне тән жалпы тіл мағынасы және кейбір бар сөздер мен сөз формалары. Тілде әрбір грамматикалық форма өзінше емес баска формалармен байланыста болады. Тілде грамматикалык магынаны көрсету үшін кем дегенде мағыналары бір-біріне карама-карсы екі форма қажет, - олар одан да көп болуы мұмкін. Грамматикалық мағына қарама-қарсы койылған баска формалардың магыналарына тәуелді болады. Грамматикалык мағынаның міндетті белгілері болады. Ол сөз колданыста міндетті тұрде қолданылуы керек. Дерексіздік, сөз қолданыста жиі қайталану, міндетілік- грамматикалық функцияның белгілері. Және осы магынаның міндетті тұрде өзіне тэн ерекше жұрнағы, қосымшасы, сөз тэртібі т.б. болуы керек.
10. Денотативтік мағына - мәннің ұғымдық ядросы, яғни стилистикалық, грагматикалық, модальдық, эмоциональдық, субъективті, коммуникативті т.с.с. нышандардан ада мағынаның «объективті» («номинативті», «жағдайдан тыс», «когнитивті», «репрезентативті», «фактілі», «диктапъды», «пәндік-реляциялық») компоненті.
11. Дескрипциялық мағына - ұқсату немесе теңестіру референциясы болған жағдайда сөз қолданыстанаты объектілерге қосылған атаулар, атау топтарын сөйлеуші объектінің жеке дара пішініне келістіріп, топтан бөліп алу қабілеттілігін деп атау кабылданған (Б. Рассел термины) К. Даннелан анықтауыш дискрипциясын қол- даныс бойынша референттік және атрибутивтік деп екі типке (түрге) бөледі. Референттік қолданыста дискрипциялық мағына объектіні көрсету қызметін атқарады да, негізгі мағынасына ыкпал жасамайды.
12. Тіл бірлігінің мағынасы - сөз біткеннің бәрінде белгілі бір дыбыстық кұрылымның бірлігі болады. Бұл бірлік кездейсок түрде емес, тілдің фонетикалық заңдарына орайласып жасалады. Тілдің дыбыстық жағы оның материалдық жамылышын, оның физикалық формасын кұрайды. Белгілі бір дыбыстык кұрлымның бірлігіне ие болған сөздердің бэрі де белгілі бір мағынаны білдіреді. Фонема мен сөздің айырмашылығы сөзде белгілі мағына болады, ал фонемада еш мағына жоқ, тек сөз құрамында мағына ажаратушылык ролі бар.
13. Белгінің референциялық мәні - белгі мен сол белгімен белгіленген заттың арасындағы қатынас.
14. Интенсионалды мағына - экстенционалды мағынаға қарама-карсы тіл бірлігі ретінде қолданылатын сөз мағынасы.
15. Бастапқы мағына - тілдегі сөздердің төркіні, түбірі.
16. Категориялық мағына -сөздің белгілі лексикалық мағынасына әсер ететін магына.
17. Сапалық мағына - сапалык сын есім мен үстеуді біріктіретін магына.
18. Сапалық бағалау мағынасы - предикативтік мұше ретінде кызмет атқаратын үстеу мен зат есімнің магынасы.
19. Сандық бөлу мағынасы- форманың немесе сөздің толығымен өзгеріске берілмегенін көрсететін мағына.
20. Комбинативтік мағына-синтакстік тәсілдер құратын тіркестер мағынасы.
21. Комулятивтік мағына -дәлелденбеген сөздердің күрделі мағынасы.
22. Деректі мағына - физикалық заттарды белгілейтін сөздер магынасы.
23. Сөздің лексикалық мағынасы - сөздің мазмұны, былайша айтканда көріністің акиқаттығы немесе заттың және дыбыстың комплексі арасындагы сәйкестікті біздің ойымызбен бекіту лексикалық мәнді тасушы болып сөздің негізі болып табылады.
24. Морфемдік мағына - морфема - сөздің өзіне тэн магынасы бар ең кіші бөлшегі. Түбір морфема лексикалық немесе заттық мағынаны, грамматикалық мағынаны білдіреді. Түбір морфемада дербестік бар, ал мұндай дербестік болмайды, олар сөзден тыс тұрып ешқандай мағынаны бере алмайды.
25. Номинативті (ТУРА) мағына - сездің заттар мен құбылыстардың және олардың белгілерінің бейнесімен тікелей байланысты лексикалық мағынасы тура магына немесе номинативті мағына деп аталады.
26. Нольдік мағына - ашық лингвистік мағынаның жоқтығы.
27. Жалпылыма - өздік мағына - жақты әрекеттің мазмұнын білдіретін етістік формасының мағынасы.
28. Образдық мағына - троп ретінде қоданылатын сөз.
29. Окказионалды мағына - сөздің белгілі жалпы магынадан ауытқып қолданылуы.
30. Негізгі мағына - 1. әртүрлі тэсілде колданылатын тіл бірлігінің инвариантты мағынасы; 2. заттың; 3. визуальды; 4. сөз мәнісінің түсінігі.
31. Қатыстық мағына - жеке немесе дара колданылмайтын, өрістетіп кеңейтуді және аныктауды; қажет ететін мағына. Абсолюттік мағынаға қарама-карсы мағына.
32. Ауыспалы немесе келтірінді мағына - сөздің ауыс мағынасы затқа тікелей бағытталмайды, басқадай заттар арқылы соган салыстырма ретінде колданылады. Бір адамның надандығын айтқымыз келсе мал, есек дейміз. Адам баласы жан- жануарлардың әрқайсысының өзіне тән жағымды-жағымсыз қылыктарын бір-біріне ауыстырып айту арқылы сан қилы экспресивті- эмоциялы мән тудырған. Бара-бара сол мағыналар әбден калыптасып, сөздің контекстік мағыналарына айналған.
33. Қосымша мағына - негізгі мағынаға қосылатын жанама мағына.
34. Құру мағынасы - синтаксистік конструкцияның мазмұндық бөлігі.
35. Предикативтік мағына -деп сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың арасындағы байланысты атайды.
36. Жалғаулық мағына - бір- қыдыру сөздердің өзіне тән дербес логикалық мағынасы мен белгілі логикалык ұғымы болмайды да, сөз бен сөздің, сөйлем мен сөйлемнің арасындағы катынасты білдіру үшін немесе сәзге қосымша мағына істеу үшін жүмсалып, грамматикалық амал ретінде қызмет аткарады. Сөздердің бұл тобы дербестігін сақтай алмайды, тек сөйлем ішінде ие болады. Мұндай сөздерге септеуліктер, жалғаулыктар, демеуліктер (шылаулар) жатады. Осындай мағыналық ерекшеліктері ескеріліп, тілдегі негізгі сөздерден бөлініп шылаулар көмекші сөздер деп аталады.
37. Сөйлемдік мағына - сөйлем - коммуникативті қызметімен, яғни шындық болымыстың бір бөлшегі жайында хабар беретін кызметімен, сипатталатын синтаксистік бірлік. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі- бастауыш-баяндауыштық үлгі. Белгілердің бірі- интонация. Әрбір сөйлемге тән белгі - предикативтілік. Предикативтік сөйлемнің грамматикалық мағынасы ретінде танылады. Сонымен қатар сейлемде объективті-модальдық мағына (әр-түрлі грамматикалық амал-тәсілдер арқылы бірдеменіц осы шақта, өткен шақта немесе келер шақта іске асуы білдіретін немесе оның ықтимал, қалаулы яки қажетті екенін білдіретін мағына) мен субъективті-модальдык мағына (кушейту, әсерлеу, құптау, жақтырмау, сену, күдіктену және т.б.) да бар.
38. Туынды мағына - сөздің бойындағы әр-тұрлі мағыналардың табиғаты бірдей емес. Тіл білімінде сөздің мағыналарын әр тұрғыдан карастыру және осыған сәйкес, сөз мағыналарын түрліше топтастырып саралау дағдысы бар. Тарихи тұрғыдан алып қарағанда, сөз мағыналары негізгі мағына және туынды мағына деп аталатын екі түрге бөлінеді. Мысалы, ер деген сөздің 1. «еркек» деген мағанасы- бастапқы, негізгі мағына да; 2. «күйеу, бай»; 3. «батыл, батыр» деген мағыналары сөздің семантикалық жақтан дамуы барысында кейіннен пайда болған туынды мағыналар.
39. Аралық мағына - семантикалық дамуда кездесетін бастапкы мағына мен туынды мағынадан жасалған сөз.
40. Сөздің тура мағынасы -сөздің зат пен кұбылысқа жанама түрде емес, тура бағытталуын тура мағына деп атайды. Бұл лексикалык мағына дегенмен дәлме-дәл келеді. Тура мағынада сөздердің жан-жақты, емін-еркін қызметіне карай бұларды кейде еркін магына деп те атайды.
41. Реляциялық мағына -сөзбен сөзді байланыстырып, олардың бір-біріне қатынасын білдіретін аффикстер сөз түрлендіруші аффикстер, ал олардың сөз түрлендіруші аффикстердің, грамматикалық мағыналары реляциялық мағына деп аталады. Реляциялық мағына пайда болу жагынан тіл даму үрдісімен болып отыратын жағдай. Ол тілдің ішкі даму күбылысы аркылы туындайды. Реляциялық бірлік мәдени семантикадан да бөлінбейді.
42. Cинтаксистік мағына -сөздің сөйлемде белгілі бір синтаксистік қызмет атқаруына байланысты туған лексикалық мағынасы.
43. Сөздік мағына- сөздің сөйлемдегі емес жеке дара тұрғандағы бастапкы мағынасы.
44. Орташа мағына - орыс тілінде ырықты етіспен байланысты кездесетін етістіктің түрлері.
45. Ұлғайту мағынасы - сөзді үлкейтіп негізгі лексикалық мағынасына косымша қолданылатын мағына.
46. Визуалды мағына- белгілі тілге сіңіп, қабылданған мағына. Бұл мағына негізінен табиғи қолданыста болады. Окказиалдық мағына карама-қарсы.
47. Кішірейтілген мағына -сөзді кішірейтіп негізгі лексикалық мағынасына қосымша қолданылатын мағына.
48. Фразеологиялық байлаулы мағына - сөздің қалыптасқан тұрақты сөз тіркесінде көрінетін лексикалық мағынасы фразеологиялық байлаулы мағына деп аталады. Фразеологиялық байлаулы мағынада кез келген сөзбен емес, санамалы арнаулы сөздермен ғана тіркесіп қолданады.
49. Экстенсионалды мағына- сөйлеу контексінде табылатын сөз магынасы. Интенсионалды мағынаға қарама-қарсы.

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9