Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шыңғы-Тура (сіб.-тат. Цыңқыс-тора; Чингидин; Чингий; Чимги-Тура; Цымге-Тура; Жанги-Тура) — Алтын Орда құрамындағы Түмен ұлысының, кейін «көшпелі өзбектер мемлекетінің», Ұлы Орданың, Сібір (Түмен) хандығының астанасы. Бүгінде Түмен қаласындағы «Патша қалашығы» (орыс. «Царево городище») атты археологиялық ескерткіш.
| Шыңғы-Тура | |
 | |
| Мемлекет | Ескер жұрты, Түмен (Сібір) хандығы |
|---|---|
| Қазіргі жері | |
| Деректерде атала бастады | 1375 жыл |
| Басқаша атаулары | Цимке-Тора, Чингидин, Чимги-Тура, Жанги-тура |
| Қиралды | 1586 жыл |
Атауы
Ғылымға белгілі құжаттарға сәйкес қала алғаш рет Каталон атласында 1375 жылы Singuj атауымен Түмен уәлаятының орталығы ретінде кездеседі. XVI ғасырдың ортасында құрастырылған карталарда қала Түмен деп аталады: Антони Видтың картасында (шамамен 1537 жыл) - TYMENWILKY, Августин Хиршфогельдің картасында (1546 жыл) - Tumen.
Заманауи тарих ғылымында қала атауының пайда болуына қатысты төмендегідей болжамдар кездеседі:
- түркі тілдерінде кездесетін шың/чинг/шинг - «жар», яғни "жарда орналасқан, нығайтылған қала";
- түркінің чинг/чынг - «ылғал»;
- парсының чин - өзен, судың көзі;
- фин-угордың тим/чим - «өзеннің сағасы»;
- қимақтың шим (қыпшақтың цым) - «шым», яғни «шым қала» немесе «шым бекініс».
Қаланың тарихы
Гүлденуі
1224 жылы болашақ Алтын Орда, Жошы ұлысы құрылғаннан кейін, оның құрамында астанасы Шыңғы-Тұра қаласы болған Түмен ұлысы пайда болды.
1396-1406 жылдары Әмір Темірден жеңілгеннен кейін осында қашып келген әйгілі Тоқтамыс хан Түмен (Шыңғы-Тұра) ханы атанды.
1428 жылы Шыңғы-Тұра Әбілхайыр хандығының алғашқы астанасына айналды. Алайда 1446 жылы ханның ордасы Сығанаққа көшті. Әбілхайырдың өлімінен кейін ноғай мырзаларының қолдауына ие болған Ибақ хан Түмен хандығындағы билікті басып алды. 1469 жылы майдан даласында жеңіске жеткен Ибақ Көшпелі өзбектер мемлекетінен тәуелсіздік алды. 1480 жылы Алтын Ордаға қарсы күресу үшін ол Мәскеу Ұлы Кінәздігімен одақ құрып, 1481 жылы Ахмет ханды өлтірген. Осыдан кейін Ибақ өзін Ұлы Орданың ханы деп жариялады, ал оның астанасы етіп Шыңғы-Тұра қаласын жариялады. Қала 1481-1495 жылдары Ұлы Орданың астанасы болды (үзілістермен).
Түмен археологы Наталья Петровна Матвеева Шыңғы-Тұра жайлы былай деп жазады:
«Мұнда олар соғыс жариялап, бейбітшілік орнатты, шетелдік елшілерді қабылдады, сарай қастықтарын тоқыды. Мұнда Бұхара және Самарқанд елшілерінің керуендері келді, елшілік миссиялар келді, исламның уағызшы шейхтері – Шығыс жазуы мен әдебиетінің білгірлері келді. Үш, мүмкін төрт ғасыр ол Батыс Сібірдегі мұсылман мәдениетінің форпосттарының бірі болды.»
Құлдырауы
Ермактың жорығы кезінде қала тоналып, өртеніп кеткен деп есептеледі. Бірақ Шыңғы-Тұраның өртенгенін нақты айту мүмкін емес, өйткені археологиялық қазба жұмыстары жүргізілмеген.
1586 жылы Шыңғы-Тұра орнында Түмен қаласы құрылды. Ал ХХ ғасырда қалашықтың орнында «Тюмень ФК» стадионы салынды, қалашықтың мәдени қабаты құрылыс кезінде келмеске кетті. Түмен археологтары ерлі-зайыпты Н. П. мен А. В. Матвеевтердің айтуынша, Шыңғы-Тұра цитаделі қазіргі Коммуна мен Энгельс көшелерінің орнында болған.
Дереккөздер
- Зубков К. И. Русский путь в Сибирь: (Опыт геополитического анализа) // Верхотурский край в истории России. — Екатеринбург, 1997. — С. 5-6.
- Шашков А. Т. К истории Тайбугидской легенды // V Уральские археографические чтения. — Екатеринбург, 1998. — С. 73.
- Розен М. Ф., Малолетко А. М. Географические термины Западной Сибири. — Томск: Том. ун-т, 1986. — С. 181
- Малолетко А. М. Палеотопонимика. — Томск: Том ун-т, 1992. — С. 228.
- Фролов Н. Об истории географического названия Тюмень // Сибирское богатство. — Тюмень, 1999. № 1. — С. 215—217.
- Белич И. В. К этимологии, семантике и истории происхождения средневекового имени г. Тюмени // Вестник археологии, антропологии и этнографии (издание ИПОС СО РАН), 2007, № 7. — С. 143, 150.. Басты дереккөзінен мұрағатталған 14 шілде 2015.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 29 шілде 2009.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shyngy Tura sib tat Cynkys tora Chingidin Chingij Chimgi Tura Cymge Tura Zhangi Tura Altyn Orda kuramyndagy Tүmen ulysynyn kejin koshpeli ozbekter memleketinin Ұly Ordanyn Sibir Tүmen handygynyn astanasy Bүginde Tүmen kalasyndagy Patsha kalashygy orys Carevo gorodishe atty arheologiyalyk eskertkish Shyngy TuraMemleketEsker zhurty Tүmen Sibir handygyҚazirgi zheriResej Federaciyasy Tүmen oblysyDerekterde atala bastady1375 zhylBaskasha ataularyCimke Tora Chingidin Chimgi Tura Zhangi turaҚiraldy1586 zhylAtauyҒylymga belgili kuzhattarga sәjkes kala algash ret Katalon atlasynda 1375 zhyly Singuj atauymen Tүmen uәlayatynyn ortalygy retinde kezdesedi XVI gasyrdyn ortasynda kurastyrylgan kartalarda kala Tүmen dep atalady Antoni Vidtyn kartasynda shamamen 1537 zhyl TYMENWILKY Avgustin Hirshfogeldin kartasynda 1546 zhyl Tumen Zamanaui tarih gylymynda kala atauynyn pajda boluyna katysty tomendegidej bolzhamdar kezdesedi tүrki tilderinde kezdesetin shyn ching shing zhar yagni zharda ornalaskan nygajtylgan kala tүrkinin ching chyng ylgal parsynyn chin ozen sudyn kozi fin ugordyn tim chim ozennin sagasy kimaktyn shim kypshaktyn cym shym yagni shym kala nemese shym bekinis Қalanyn tarihyGүldenui 1224 zhyly bolashak Altyn Orda Zhoshy ulysy kurylgannan kejin onyn kuramynda astanasy Shyngy Tura kalasy bolgan Tүmen ulysy pajda boldy 1396 1406 zhyldary Әmir Temirden zhenilgennen kejin osynda kashyp kelgen әjgili Toktamys han Tүmen Shyngy Tura hany atandy 1428 zhyly Shyngy Tura Әbilhajyr handygynyn algashky astanasyna ajnaldy Alajda 1446 zhyly hannyn ordasy Syganakka koshti Әbilhajyrdyn oliminen kejin nogaj myrzalarynyn koldauyna ie bolgan Ibak han Tүmen handygyndagy bilikti basyp aldy 1469 zhyly majdan dalasynda zheniske zhetken Ibak Koshpeli ozbekter memleketinen tәuelsizdik aldy 1480 zhyly Altyn Ordaga karsy kүresu үshin ol Mәskeu Ұly Kinәzdigimen odak kuryp 1481 zhyly Ahmet handy oltirgen Osydan kejin Ibak ozin Ұly Ordanyn hany dep zhariyalady al onyn astanasy etip Shyngy Tura kalasyn zhariyalady Қala 1481 1495 zhyldary Ұly Ordanyn astanasy boldy үzilistermen Tүmen arheology Natalya Petrovna Matveeva Shyngy Tura zhajly bylaj dep zhazady Munda olar sogys zhariyalap bejbitshilik ornatty sheteldik elshilerdi kabyldady saraj kastyktaryn tokydy Munda Buhara zhәne Samarkand elshilerinin keruenderi keldi elshilik missiyalar keldi islamnyn uagyzshy shejhteri Shygys zhazuy men әdebietinin bilgirleri keldi Үsh mүmkin tort gasyr ol Batys Sibirdegi musylman mәdenietinin forposttarynyn biri boldy Қuldyrauy Ermaktyn zhorygy kezinde kala tonalyp ortenip ketken dep esepteledi Birak Shyngy Turanyn ortengenin nakty ajtu mүmkin emes ojtkeni arheologiyalyk kazba zhumystary zhүrgizilmegen 1586 zhyly Shyngy Tura ornynda Tүmen kalasy kuryldy Al HH gasyrda kalashyktyn ornynda Tyumen FK stadiony salyndy kalashyktyn mәdeni kabaty kurylys kezinde kelmeske ketti Tүmen arheologtary erli zajypty N P men A V Matveevterdin ajtuynsha Shyngy Tura citadeli kazirgi Kommuna men Engels koshelerinin ornynda bolgan DerekkozderZubkov K I Russkij put v Sibir Opyt geopoliticheskogo analiza Verhoturskij kraj v istorii Rossii Ekaterinburg 1997 S 5 6 Shashkov A T K istorii Tajbugidskoj legendy V Uralskie arheograficheskie chteniya Ekaterinburg 1998 S 73 Rozen M F Maloletko A M Geograficheskie terminy Zapadnoj Sibiri Tomsk Tom un t 1986 S 181 Maloletko A M Paleotoponimika Tomsk Tom un t 1992 S 228 Frolov N Ob istorii geograficheskogo nazvaniya Tyumen Sibirskoe bogatstvo Tyumen 1999 1 S 215 217 Belich I V K etimologii semantike i istorii proishozhdeniya srednevekovogo imeni g Tyumeni Vestnik arheologii antropologii i etnografii izdanie IPOS SO RAN 2007 7 S 143 150 Basty derekkozinen muragattalgan 14 shilde 2015 kolzhetpejtin silteme Tekserildi 29 shilde 2009